Frå Marx' til nyare kapitalkritikk

Dag Østerbergs bok på Pax.no

Utgangspunktet for Dag Østerbergs bok er den paradoksale situasjonen der kapitalismen opplever dei største problema på lange tider, men at marxistisk tangegang likevel er meir fjern enn nokon sinne. Boka vekte interesse fordi Østerberg lova å gi ei innføring i Karl Marx' idéar og seinare arbeid langs desse linjene. Østerberg er tidlegare professor i sosiologi ved UiO og har skrive ei rekkje bøker, både om Marx og andre sosiologiske/økonomiske emne.

Interessant, men likevel skuffande
Oppsummert vil eg seia at boka er interessant, men ga meg likevel ikkje det eg håpa på. Eg hadde håpa den var meir relevant for det som har skjedd dei siste 10 - 15 åra, særleg det som har med finans-krisa å gjera. Her tykkjer eg boka har lite å tilføra. Eit klart svakheitstrekk er til dømes at Thomas Piketty og hans "Kapitalen i det 21. århundre" berre såvidt er nemnt av Østerberg. Det får meg til å mistenkja at tekstane i boka i hovudsak er resirkulert materiale.

Eit klart minus er det også at boka ikkje inneheld noko stikkordregister.

Karl Marx (Foto: Wikipedia)

Karl Marx (1818 - 1883)
Karl Marx sine idéar er først og fremst presenterte i "Det kommunistiske manifest og andre ungdomsskrifter" frå 1848 og ikkje minst "Das Kapital"/"Kapitalen" (1867) som han skreiv saman med Friedrich Engels. "Das Kapital" var eit verk på tre bind, og dei to siste binda kom ut etter Marx' død (1885 og 1894). "Det kommunistiske manifest" startar mellom anna med den kjende setninga "Det går et spøkelse gjennom Europa, kommunismens spøkelse".

Meirverdilæra
Sentralt i Marx' kapitalkritikk var læra om arbeidskraftas meirverdi. Lønnsarbeidaren sel arbeidskrafta si som ei kva som helst anna slags vare, men i motsetning til andre innsatsfaktorar er det arbeidskrafta som tilfører vara den meirverdien som gjer produksjonen lønnsam og som så tilfell kapitaleigaren.

Marx' meirverdilære vart utfordra og "utkonkurrert" av grensenytte-læra. Grensenytt-læra representerte eit paradigmeskifte i økonomisk forståing i den forstand at den innebar eit skifte av  grunnbegrepa. Grensenytte-læra sa at den avtakande gleda eller nytten av ei vare innebar at den siste forbrukte eininga, den som representerer metningspunktet, er den marginale og den som svarer til marknadsprisen.

Grensenytte og likevektsteori
Grensenytte-læra, som vart utarbeidd i ulik grad av Stanley Jevons (England), Carl Menger (Østerrike) og Léon Walras (Sveits), skifta fokus frå arbeidarar og produksjon til vare og forbrukar. Det har hatt ei enorm betydning for utviklinga av økonomifaget, og også den "matematiseringa" av faget som har vore gjenstand for kritikk.

Walras innførte også likevektsbegrepet, ein idé om marknaden sin naturlege utvikling mot ei likevekt. Dette har seinare vorte kritisert av mange økonomiar, men utgjer likevel framleis eit av dei viktige fundamenta i samfunnsøkonomien. Kritikarar kallar dette gjerne "likevekts-fetisjisme". Marx på si side snakka om "vare-fetisjisme" med bakgrunn i framveksten av forbrukarsamfunnet midt på 1800-talet.

Marx og nyare kapitalkritikk
Det er her eg saknar særleg Pikettys omfattande arbeid som dokumenterer nettopp det Marx hevda; at avkastninga på kapital så og seia heile tida dei siste 200 åra har vore større enn den generelle økonmiske veksten (og veksten i lønningar) - altså r > g (r = avkastning på kapital, g = arbeidsinntekt). Marx meinte at kapital-akkumulasjonen ville halda fram uhemma slik at avkastninga på kapital gjekk mot null (altså r = g). Men her er Piketty ueinig og peiker på krefter som bidreg til å halda avkastninga oppe trass i kapitalvekst.

Kommunismens elendige empiri
Østerberg er ikkje inne på det vesentlege punktet om kommunismens elendige historikk. Det kan på ein måte forsvarast sidan han tek for seg kritikken til Marx og etterkommarar av han. Men ein kan likevel ikkje sjå bort frå at teori og praksis skil lag så til dei grader. Ikkje noko land har komme heldig ut av forsøka på marxistisk styre, med avskaffing av eigedomsretten og statleg styring av all økonomi.

Marx' lære og relevans for dagens problem
Eg saknar også ein betre analyse av dagens problem og det samfunnet me har i dag samanlikna med samfunnet på Marx' tid. Det er ikkje uvesentleg å trekkja fram dei store endringane som har skjedd dei siste 150 åra, og at i lys av desse er kanskje ikkje svara på utfordringane dei same som den gangen. Også her ber boka preg av at det stort sett er eldre tekstar, med lite oppdatert innhald.

Men at Karl Marx har hatt enorm betydning for vitskapen om samfunnsøkonomi (her passar det "gamle" begrepet sosialøkonomi betre) kan ingen motseia. Så er det kanskje også tilfelle at Marx i større grad har vorte misbrukt enn brukt, opp gjennom tidene.

Dag Østerberg kjem elles til Tronsmo bokhandel 1. desember for å fortelja om boka. For dei som er i Oslo då vil det sikkert vera interessant å høyra, og kanskje kan ein stilla kritiske spørsmål også?