NOKIOS 2015

NOKIOS er Norsk konferanse for IKT i offentleg sektor og blir arrangert for 9. gang i Trondheim. Det er NTNU ved professor John Krogstie som har hatt føringa frå starten, men også Difi er medarrangør.

Evaluering av åretskonferanse:
Like godt å flytta evalueringa opp til starten. Eg sit att med eit blanda inntrykk av konferansen, der dei fleste plenumsforedraga dessverre var ganske uinteressante. Heldigvis vog enkelte gode sesjonar opp slik at heilskapsinntrykket er midt på treet - skal me seia terningkast 3/4 (mellom 3 og 4).

Eg tykkjer NOKIOS, til liks med Digitaliseringskonferansen, har eit stort behov for fagleg fornying. Eg begynner rett og slett å bli lei av å høyra kor seint digitaliseringa går og kor mykje me må innovera. Paneldebatten som avslutta konferansen illustrerte dette tydeleg: Det er stort sett snakk om tempo på digitalisering (som sjølvsagt er for dårleg), og lite om å diskutera kva som skal digitaliserast, kvifor og i kva større samanheng det skal skje. Digitalisering blir eit mantra utan reelt innhald.

NOKIOS har ei stor utfordring i å løfta temaet "IKT i offentleg sektor" opp frå det blindsporet det no er inne på. Korleis det bør skje, er ein diskusjon som bør starta no som eit opptrekk til 10-årsjubileet i 2016.

Ramma for konferansen er den aller beste. Konferansen har funne ei perfekt form med Clarion Hotel og Congress som stad.

Evne til endring
Årets konferanse har temaet "evne til endring" og starta med spørsmålet om innovasjon er noko som bør styrast. Dagleg leiar i Enoro, Dale, Anders Lier, opna den faglege delen av konferansen og svarte ja på det. Han var invitert først og fremst som leiar av Innovasjonsforum, meir enn leiar av Enoro.

Vidare var det orientering om innovasjonsarbeidet i Asker kommune ved rådmann Lars Bjerke.

Over 500 deltakarar er samla på årets NOKIOS-konferanse
i Trondheim

Ein sentral del av NOKIOS er utdeling av årets fyrlyktpris. Prisen har vorte utdelt sidan 2004, då Norge.no fekk den. Årets nominerte kandidatar er:

Folkehelseprofilar frå Folkehelseinstituttet:
Det er ein kort 4-siders rapport som blir gitt til kvar kommune. Grunnlaget er ein statistikkbank der nøkkeltal blir trekte ut og så presenterte i folkehelseprofilar. Målet er å letta arbeidet for kommunane og gi dei ein enklare oversikt over folkehelsa i kommunen

Helsenorge.no frå Helsedirektoratet:
Helse-Norge sin portal der all pasientrelevant informasjon skal samlast. Dei regionale helseføretaka skal etter kvart komma på plass. Er også ein personifisert del "Mi helse" som krev innlogging med sikkerheitsnivå 4 (høgste nivå). Snart kjem også ei mobilløysing som støttar dette.

SafeSeaNet frå Kystverket:
Ein meldingportal for sjøfarten der informasjon frå pålagd meldeplikt frå skipa blir samla.

Sesjon: Big data og personvern
Først eit innlegg frå direktør Tore Tennøe i Teknologirådet om Norge i 2030 og offentleg sektor i 2030. Det er ei av dei tre hovudsatsingane til Teknologirådet, eit organ som skal gi råd til Stortinget om teknologiutvikling og samfunnsutfordringar. Dei to andre satsingsområda er Teknologi og velferd og Sikkerheit, openheit og personvern.

Tore Tennøe framhevar alle mulegheitene dei nye, store datamengdene, generert av brukarane, kan gi oss.

Bjørn Erik Thon, direktør i Datatilsynet, hadde naturleg nok ein litt meir reservert inngang til temaet, utan at det var defensivt.

Men først nemnde han såvidt Safe Harbor-avtalen: Datatilsynet har skrive brev til alle dei veit om som brukar Safe Harbor (men det er sannsynlegvis langt fleire). Informasjon om denne avtalen og oppseiinga som nyleg skjedde, finst også på datatilsynet.no

To perspektiv:
1. Offentleg sektor sin eigen big data-analyse
2. Offentlege data som berikar kommersielle selskap sine data

Kjenneteikn av offentleg databehandling:
- store datamengder!
- ofte av sensitiv eller følsom karakter
- ofte liten grad av sjølvbestemming hjå innbyggjarane

Biletet er ganske nedslåande når det gjeld databehandling i offentleg sektor:
- manglande internkontroll
- manglande oversikt over eiga databehandling
- hol i kunnskap om innsyn og informasjon
- manglande eller dårleg risikovurdering
- vertskommunar i regionale samarbeid ikkje alltid bevisste rolla som databehandlar for andre kommar
- i nokre tilfelle trur kommunar at behandlingsansvaret blir overført til vertskommunen i eit kommunesamarbeid

Føremålsbestemt
- all innsamling av personvopplysningar skal ha eit føremål

Dataminimalisering
- ikkje lagra meir data enn det som er nødvendig

Big data handlar tvert om om datamaksimalisering og bruk til alle mulege føremål.

Utfordringar med big data i offentleg sektor:
- mangel på transparens og informasjon ("du er til sals")
- kor anonyme er eigentleg data?
- "det krypande ubehaget"
- "nedkjølingseffenkt" og tap av tillit
-

Teknologi som styrkjer personvernet:
Eg tok opp spørsmålet om teknologi som kan styrka personvernet og brukte pengar og betalingssystem som eksempel. Det er eit område der me nesten utan motførestillingar gir frå oss personvernet. Både Datatilsynet og Teknologirådet må kjempa for digitale kontantar!

Bjørn Erik Thon: Teknologien kan absolutt brukast til å styrkja personvernet. Det vil bli eit lovbestemt krav at personvern skal byggjast inn i framtidige løysingar.

Det er gode grunnar for å avgrensa staten sin tilgang til informasjon om innbyggjarane! Det er faktisk betre at Google og Facebook veit meir enn PST - verken Google eller Facebook kan starta overvaking eller setja oss i fengsel..

Informasjonsforvaltning
Vilde Ronge, Arkivverket (= Riksarkivet og statsarkiva)
eArkiv: Målet er å etablera dette som ein felleskomponent innan 2020.
eArkiv skal vera eit mellomarkiv som Arkivverket vil driva og ta ansvar for.
I dag leverer offentlege verksemder eit arkivuttrekk som blir sendt over til Riksarkivet. Der blir uttrekket kontrollert, og ofte blir det noko fram og tilbake før uttrekket er endeleg godkjent og kan overførast til sikker, permanent digitalt lager.

eArkiv skal erstatta dei manuelle prosessane og la arkivinformasjon gå automatisert til eArkiv. Ved hjelp av eArkiv kan leverandørar utvikla tenester, som t.d. offentleg elektronisk postjournal (OEP).

Med eArkiv ønskjer Arkivverket å ta ei meir aktiv rolle enn dei har gjort til no.

David Norheim, Brønnøysundregistera
Arbeidet med informasjonsforvaltning i Brreg og i regi av SKATE.
SKATE har sett i gang eit arbeid med informasjonsforvaltning som skal resultera i ein felles datakatalog.

Kva er informasjonsforvaltning?
- kvalitet
- forståing
- modellering
- effektivitet
- refererbart
- sporbart

Forvaltning av informasjon:
"Tilretteleggja for best muleg kvalitet, utnytting og sikring av informasjon i offentleg sektor".

Eksempel:
NAV har ca. 15000 personar i sitt personregister som er død, medan dei same personane har status som "i live" i Folkeregisteret. Kva er rett?

Problemet er at det manglar ei heilskapleg styring av informasjon i off. forvaltning. Dette gjeld på tvers og ikkje i den enkelte sektoren, der det er god styring.

"Once only" - data skal skapast/genererast berre ein gang, og så gjenbrukast.

Felles datakatalog
- kva data har det offentlege?
- kven har ansvaret
- kven brukar dei?
- korleis få tak i dei?

Kva gjer at det vil lykkast no?
- det er løfta til eit høgre nivå (SKATE)
- det er konsensus-basert
- skjer mykje utanfor Norge som me må ta inn over oss og som kan hjelpa oss i dette arbeidet

Geir Myrind, Skatteetaten
Informasjonsforvaltning i Skatteetaten

Viktig å rydda i eige hus:
- omgrep
- definisjonar
- kva omgrep er i bruk?
- kor er dei i bruk?

Forankring:
- det hjelper ikkje at det står alle dei rette stadene
- må heile tida minna folk på det
- det begynner å siva inn sakte, men sikkert

FSUM - Felles systemutviklingsmetode i Skatteetaten
- her er krava til informasjonsforvaltning bakt inn

Dette blir også brukt i arbeidet med fornying av Folkeregisteret; informasjonsarkitektar er ein del av teamet.

Det er veldig lett å gå rett frå visjon og strategiar og rett på applikasjonsutvikling og hoppa over dei mellomliggjande og meir overordna forretningsarkitekturane.

Felles integrasjonsplattform for kommunal sektor: FIKS
Rune Sandland, KS KommIT
Eit integrasjonslag/-plattform mellom støtte- og fagsystem og tenester til innbyggjarar og næringsliv. I dette integrasjonslaget skal m.a. offentlege fellesløysingar integrerast (felleskomponentar).

SvarUt er ein felleskomponent frå kommunane og ein del av fagsystema. Svar i form av brev blir sendt til:
- sak/arkiv-system i kommunen
- til Altinn viss det er ei bedrift
- til utskrift og vanleg brevpost dersom mottakaren har reservert seg mot digital post
- til sikker digital postkasse for vanlege innbyggjarar

Byggjesøknad frå Direktoratet frå byggkvalitet er ei løysing som brukar FIKS:
- Altinn innsendingsteneste for utfylling av skjema
- KS SvarUt for svar til søkjar
- andre tenester

Andre etatar, som t.d. Husbanken, er i kontakt for å tilpassa sine tenester til kommunal sektor.

Paneldebatt: Evne til endring
Marianne Andreassen, Lånekassen
Roger Schjerva, IKT Norge
Tone Bringedal, Difi
Lars Peder Brekk, Brønnøysundregistera
Arild Sundberg, Oslo kommune
Debattleiar: Arne Hjeltnes

Digitaliseringstempoet er for tregt, og særleg Marianne Andreassen frå Lånekassen hamra inn den bodskapen. Me må slutta å lulla oss inn i førestillinga om at me er best i verda på eforvaltning. Me var det kanskje for 10 år sidan, men ikkje no.

Ho følgde opp med å kritisera KMD for ikkje å ha nytta sjansen til å skapa eit sterkt IT-direktorat i samband med evalueringa av Difi - det vart berre "hald fram som før". Det er for dårleg!

Roger Schjerva: I Oslo kommune vart det først fart i digitaliseringsarbeidet då det vart lagt under finansbyråden. Det er også grunngjevinga for Danmark sin suksess.

Panelet var ikkje heilt einige om ein modell med sterk sentral styring; særleg var Lars Peder Brekk skeptisk til idéen og hadde meir tru på sterke statlege etatar og eit godt system for samarbeid og samhandling, særleg gjennom SKATE. Brekk meinte også at ein må bryta det tradisjonelle skiljet (og skepsis) mellom kommunesektor og stat.

Marianne Andreassen var ikkje nøgd med det, og peikte på at ei sterkare styring, gjennom eit sterkt IT-direktorat, ikkje var til hinder for sektorprinsippet, som ho elles var ein stor tilhengjar av. Men finansieringa av felleskomponentar må vera slik at ein ikkje driv og sender rekningar til kvarandre. Må tenkja på brukarane og må tenkja på samfunnsnytten.

Arild Sundberg meinte at det har vore store endringar i SKATE der kommunesektoren for 3-4 år sidan nesten ikkje var med, medan den i dag er sentral i diskusjonane i fellesforumet.

Ønskje for det nærmaste året:
Roger Schjerva: Ønskjer at Difi og KS i samarbeid presenterer ein 5-årsplan for digitalisering.
Tone Bringedal: Ønskjer at nye og sterkare verkemiddel har komme på plass
Lars Peder Bfrekk: Få ein god struktur i kommunesektoren slik at Altinn kan takast endå meir i bruk
Marianne Andreassen: Må få ein etat som får i oppdrag å jakta på dei samfunnsøk. nyttige IT-tiltaka, og ei finansieringsordning som er tilpassa dette. Det må også gjerast noko med forvaltningsprinsippet og -kulturen der det viktigaste er å gjera eigen sektor og eigen ministar "god". Perspektivet må utvidast!

Arne Hjeltnes avslutta paneldebatten og årets Nokios-konferanse med å sitera "filosofen" Mike Tyson:

Alle har ein plan, heilt til dei får seg ein i trynet! 

Trondheim viste seg frå si beste haustside, både ved ankomst
og avgang

Studietur til Sør-Tyrol

Haust i Sør-Tyrol (Foto: Michael Mertens, CC BY-SA 2.0)

Vestlandsforsking feirar 30 år i år og har markert det med eit jubileumsseminar (21. sept.) og ein studietur til Sør-Tyrol denne veka. Sør-Tyrol vart valt på grunn av den omfattande reiselivssatsinga dei har og kva me kan læra av den. Eg har tidlegare vore i denne delen av Italia og mellom anna skrive om besøk på Reinhold Messners museum i Bolzano. Der var me ikkje denne gangen, men me var innom mykje anna interessant.

Tyrol og Sør-Tyrol
Tyrol er eit område som omfattar sørlege delar av Østerrike (dagens Tyrol) og nordlege delar av Italia med regionane Sør-Tyrol og Trentino. Området har hatt vekslande status og sjølvstende opp gjennom historia, men har like fullt vore eit naturleg samanhengjande område både geografisk og etnisk. Habsburgske herskarar har styrt Tyrol dei siste 5-600 åra fram til første verdskrig, då keisardømmet Østerrike-Ungarn vart oppløyst.

Regionen Sør-Tyrol (kart frå Wikipedia)

Regionen Alto Adige ("Øvre Adige", etter elva Adige), eller Südtirol som den blir kalla på tysk, ligg lengst nord i Italia, mot grensa til Østerrike. Området er på ca. 7.500 kvadratkm, litt mindre enn halvparten av Sogn og Fjordane fylke, og har i overkant av 500.000 innbyggjarar. Av desse er rundt 65 % tysktalande, knapt 25 % italiensk-talande, 4-5 % Ladin (eit retroreto-romansk språk) og resten fordelt på andre språk [Korrigering: reto-romansk har ikkje noko med retro å gjera].

Som ei følgje av språkleg likestilling mellom tysk og italiensk, er det eit krav at alle offentlege tilsette skal kunna begge språka flytande. På universitetet i Bolzano (Freie Universität Bozen) som me besøkte, vart det understreka at for universiteta var krava modererte, men elles i forvaltninga var det strenge krav. Innafor helsesektoren skapte dette litt problem, særleg for visse spesialist-stillingar.

Regionane Tyrol (Østerrike), Sør-Tyrol og Trentino har gått saman om Euro-regionen Tyrol-South Tyrol-Trentino, og har mellom anna felles representantar i EU i Brüssel. Til saman utgjer dette det gamle Tyrol.

Typisk landskap i Sør-Tyrol, men frukthagar på sletta,
omkransa av høge fjell (Foto: Kyrre Groven)

Historie med mykje uro
Sør-Tyrol er ein region der det har vore mykje uro, slik det ofte blir når naturlege regionar blir delte mellom land. Den grensar til Østerrike i nord og Sveits i vest og tilhøyrde Østerrike-Ungarn fram til første verdskrig. I 1915 lova dei allierte at Italia skulle få overta regionen om dei skifte side. Som ein del av krigsoppgjeret vart Sør-Tyrol italiensk, etter at italienarane hadde okkupert området sidan 1918. Det resulterte i ei splitting av det tidlegare samanhengjande Tyrol.

Denne delen av krigen er elles dokumentert i årets utstilling "Mountains in war" på Messner Mountain Museum Firmian. Det er ei historie om store lidingar og der dødsfalla skjedde mest som følgje av snøskred og forfrysingar og ikkje gjennom direkte kamphandlingar. Fronten låg bokstaveleg talt på fjelltoppane i Dolomittane og Alpane.

Messner Mountain Museum Firmian
(Foto: Kyrre Groven)

Fascistane sine planar
Fascistane med Mussolini i spissen sette i gang eit program for å flytta italienarar nordover slik at de tyske majoriteten skulle bli utvatna. Tysk vart også forbode i skulane; det opprinnelege folket skulle tvingast til å bli italienske. Det er elles ikkje ulikt den norske samepolitikken på den tida..

Bolzano (Bozen på tysk) er regionhovudstaden og det er denne byen som også best viser fascistane sine planar og byggverk. Ideen var å skapa ein ny by etter fascistiske ideal, som erstatning for gamlebyen. Den nye byen, "città nuova", skulle skapa eit nytt sentrum og visa nye ideal. Som det står i "Südtirol - Wirtscharfsfakten" frå Business Location Südtirol (BLS):

Die "città nuova" gilt als eine der dichtesten Komplexe faschistischer Architektur in Italien.

Citta nueva - den nye byen fascistane bygde opp i Bolzano
(Foto: Kyrre Groven)

Det bygde seg naturleg nok opp sterk motvilje mot desse tiltaka, og motstandsrørsle vart organisert. Då andre verdskrig braut ut ville det vore naturleg for Hitler å annektera Sør-Tyrol igjen, folket der var trass alt tyske og tysktalande og høyrde eigentleg til det gamle Tyrol. Men sidan Tyskland og Italia var allierte, inngjekk Hitler og Mussolini ein avtale der den tysktalande delen av folket skulle emigrerast til tyske område, vesentleg Tyrol i Austerrike og Bayern i Tyskland. På grunn av utviklinga i krigen kom ikkje dette skikkeleg i gang, så den tysktalande majoriteten heldt seg i Sør-Tyrol.

Endeleg ro i 1992
Etter krigen var det mykje uro og motstand mot dei italienske styresmaktene trass i aukande sjølvstyre. Det var terrorhandlingar og fleire menneskeliv gjekk tapt. Både gjennom 1950- og 1960-åra heldt problema fram og vart løfta opp på eit internasjonalt plan. I 1971/72 vart ein ny avtale mellom Italia og Østerrike underteikna og den sikra stor grad av sjølvstyre og at regionen skulle få behalda rundt 90 % av alle innkravde skattar. Først i 1992 enda striden mellom dei to landa, men blussa kortvarig opp att ved oppdaginga av Ötzi og strid om korvidt han låg i Østerrike eller Italia. Nye og grundige oppmålingar måtte til for å slå fast at han låg nokre meter inne på italiensk side.

Schloss Trauttmansdorff i Merano er verdt eit besøk med sin
fantastiske hage. Parken har vore open i 14 år og er ein stor
suksess.

Velståande region
Sør-Tyrol er ein av dei mest velståande regionane i Europa og og skil seg kraftig frå resten av Italia. Sjølv om dei får behalda storparten av skatteinntektene er dei netto bidragsytarar til den italienske staten. Handel og tilreisande har alltid vore viktig for denne regionen sidan den ligg tett opp til Brenner-passet - den mest brukte passasjen mellom Nord- og Sør-Europa. Toll og avgifter har i mange hundre år vore den viktigaste inntekta til stadene både sør og nord for passet. Innsbruck er ein annan by som har fått velstanden på denne måten.

Småskala dominerer
Regionen Sør-Tyrol har litt over 500 000 innbyggjarar (2011) og typisk for området er dei mange små familieverksemdene. Over halvparten (53,5 %) er enkeltpersonføretak (ein tilsett), vidare har 39,3 % mellom to og ni tilsette. Med andre ord er 92,8 % av dei tilsette i næringslivet i verksemder med mindre enn 10 tilsette. Det er noko å tenkja på for dei som meiner at alt må vera stort og at samanslåingar er nødvendig for gode levevilkår! Desse tala er henta frå "Die Südtiroler Wirtschaft" frå Landesinstitut für Statistik og gjeld 2013.

Me tykkjer det er bratt mange stader i Norge, men i Sør-
Tyrol er det brattare! (Foto: Michael Mertens, CC BY-SA 2.0)

Reiseliv og landbruk viktig
Produksjon, herunder også landbruk, står for 40 % av omsetninga medan tenesteytande næringar står for 60 %. Ein stor del av næringslivet er knytt til handel, transport og turisme - totalt 50,4 % av all omsetning. I tillegg til reiselivet er landbruk også viktig. Eksport av frukt, inkl. saft og most, stod for 15,5 % av eksportinntektene til regionen. Eksport av vin utgjorde 3,4 % av inntektene.

Også bank- og finans-sektoren reflekterer dei mange små verksemdene. Meir enn 96 % av alle tilsette i bankar i regionen er i små eller bittesmå ("Kleine banken" og "Kleinsten banken").

Førebilete for Sogn og Fjordane?
Med strukturane i arbeids- og næringslivet i Sør-Tyrol både med tanke på småskalaverksemd og dominerande næringssektorar, bør området vera interessant for fleire i fylket vårt. Me har eit visst slektskap når det gjeld reiseliv og landbruk, og småskala-struktur for verksemder. Så er det også store skilnader når ein går nærmare inn på næringane. Landbruket er til dømes svært intensivt og med satsing på produkt med høg verdiskaping (frukt, vin). Den intensive drifta blir også reflektert i prisnivået på jord. Guiden ved eit vinkooperativ me besøkte, svarte at kvadratmeter-prisen på jord i deira område var rundt NOK 2.000; eller 2 mill. kr pr. dekar om ein vil!

Turen vår starta i Milano og det vart høve til å sjå storkampen
Inter Milan - Juventus saman med 80.000 galne italienarar.
Litt av ei oppleving!

Making Money - The Philosophy of Crisis Capitalism

Add caption

Sosiologen Ole Bjerg ved Copenhagen Business School (CBS) i Danmark har skrive boka "Making Money - The Philosophy of Crisis Capitalism" som tek for seg det merkelege fenomenet pengar, korleis dei oppstår og korleis dei/økonomien går over styr. "Making Money" må ikkje forvekslast med den amerikanske tydinga; her er det ikkje snakk om korleis ein skaffar seg (raske) pengar. Eg vil utan vidare tilrå boka for alle som er interesserte i fenomenet pengar og i tillegg korleis dagens pengesystem kan føra oss opp i kriser som finanskrisa i 2008.

Boka er gitt ut på forlaget Verso, eit forlag som publiserer meir radikal litteratur enn det gjennomsnittlege.

Heidegger
Bjerg går ambisiøst til verks og vil undersøkja det ontologiske fundamentet for pengar ("the ontological constitution of money". Her brukar han innleiingsvis filosofen Martin Heidegger som inngang og sistnemnde sitt utgangspunkt at me ofte alt i starten stiller feil spørsmål. Feil spørsmål er her "Kva er pengar?", for spørsmålet "Korleis er pengar?" er meir relevant for å få tak i ontologiske samanhengar. Spørsmålet "Kva er pengar?" avdekkjer berre eigenskapane ved pengar, ikkje korleis dei oppstår og samverkar med anna i samfunnet. Det er det Heidegger kallar "the ontic" og som er noko overflatisk, i motsetnad til det ontologiske.

Seinsvergessenheit
Heidegger går kritisk til verks og meiner at det meste (all?) av filosofien feilar alt i starten ved ikkje å stilla det rette spørsmålet:

"Seinsvergessenheit is not an error occuring at some point in the course of thinking about a specific matter. It sets in at the very beginning, at the very moment when we set out to think and investigate a matter, if we are not careful to pose our qustions in the proper fashion."

For  Heidegger var problement søkjelyset på "was-sein" i staden for "sein", eller "being" i staden for "to be". Kva vil det seia "å vera [i verda]"?

Filosofen Slavoj Zizek
Som filosofisk slagkraft brukar OB Slavoj Zizek, ein kjend slovensk kulturradikalar og vitskapsfilosof. OB grunngjev valet med "The complexity and perversity of the contemporary money system must be countered with a theoretical framework that is even more complex and perverse. This is what Zizek provides. He is the Goldman Sachs of contemporary philosophy."

Zizek føreslår denne strukturen for ontologisk orden:

1. The real
2. The symbolic
3. The imaginary

Bjerg skriv vidare at "the ambition with Making Money is to redeem the potential in Zizek's philosophy for pushing the boundaries of our current thinking about money and finance.

Han (OB) skriv vidare om rolla til filosofi som fag:

"Not only the capacity to porovide new answers to old questions, but the capacity to pose radically new questions. Good questions is the trademark of any good philosophy. ..... The ultimate benchmark for an analysis that calls itself philosophy is whether it pushes our conventional thinking beyond the verification or refutation of existing hyptheses."

OB skriv vidare at skilnaden på filosofen og økonomen (den neo-klassiske) er ikkje at filosofen forstår kva pengar er, medan økonomen ikkje gjer det. Skilnaden er at medan økonomen ikkje veit at han ikkje veit, veit filosofen at han ikkje veit det.

Zizek's tredelte ontologiske orden er essensiell i boka, men samtidig vanskeleg å forstå til tider. For å gi eit eksempel på dei enklare samanhengane: Verdi er "real", medan pris er "symbolsk". Me kan aldri få tak i verdien av noko, men berre prøva å nærma oss den via den symbolske prisen.

Om "The right price" i kapittelet om "The fantasy of beating the market":

"The market is structured around an ontological gap that is manifested by the impossibility of determining "the right price". In this gap we find the real value as an excess constantly eluding the dfinite symbolization"

"The Philosophy of Money"
Ole Bjerg omtalar Georg  Simmels storverk frå rundt 1900 og konstaterer det paradoksale i at i staden for å markera starten på eit arbeid med ein filosofisk analyse av pengar, markerte den slutten. Økonomar var ikkje interesserte i slike spørsmål, og det kan seiast at økonomar heller ikkje i dag er opptekne av kva pengar eigentleg er, kanskje endå mindre enn tidlegare. Den typiske neo-klassiske (eller ortodokse) økonomen ser berre på pengar på ein funksjonell måte.

Tre teoriar om pengar
Det er tre hovudteoriar om korleis pengar har vorte til:

1. Commodity money (grunnlag i noko med eigenverdi, utvikla frå handel ["from barter"])
2. Chartalist theory: Styresmaktene ("herskaren") sin rett til å trykkja pengar ("Fiat-pengar")
3. Kreditt-pengar ("The process by which banks create money is so simple that the mind is repelled" - John Kenneth Galbraith)

Bjerg stiller også spørsmålet om me i dag har post-kredittpengar. Då tenkjer ha på handel med derivat o.l., som i mange samanhengar oppfører seg som pengar. Han meiner elles at ingen av dei tre teoriane held mål isolert sett, men må sjåast i samanheng: "There is no pure theory of money - money is dirty".

Den vanlege oppfatninga og pengestyring, som går att i dei fleste lærebøker, er slik:

1. Bankane er berre mellommenn og har ingen reell kontroll med pengetilførselen
2. Sentralbanken kontrollerer pengemengda i økonomien
3. Det er ingen fare for at veksten i pengemengde kan komma ut av kontroll fordi den er (matematisk) regulert av omsynet til kravet til reservar

Dessverre er denne lærebok-standarden utdatert. Til og med Bank og England "innrømmer" dette:

In the modern economy, most money takes the form of bank deposits. But how those bank deposits are created is often misunderstood: the principal way is through commercial banks making loans. Whenever a bank makes a loan, it simultaneously creates a matching deposit in the borrower’s bank account, thereby creating new money.

The reality of how money is created today differs from the description found in some economics textbooks:

• Rather than banks receiving deposits when households save and then lending them out, bank lending creates deposits.

• In normal times, the central bank does not fix the amount of money in circulation, nor is central bank money ‘multiplied up’ into more loans and deposits.

 I krisetider, som under den siste finanskrisa, blir grensa mellom Fiat-pengar og kreditt-pengar viska ut pga. "finansiell unntakstilstand".

Når sentralbanken styrer pengemengda først og fremst gjennom styringsrenta, er det eit uttrykk for at den har vorte meir ein finansiell aktør og teke i bruk marknadsverktøy framfor ein meir regulerande rolle. Styringsrenta set prisen på nye pengar.

Sentralbanken si hovudoppgåve er å sørgja for ei tilførsle av pengar (gjennom styringsrenta) som sikrar ein låg og stabil inflasjon (inflasjonsmålet). Men det blir eit problem når sentralbanken oppfører seg som om pengar framleis er eit knapt gode, utan omsyn til kredittpenganes nesten totale dominans. Det har vorte veldig synleg under og etter finanskrisa.

Derivat: Den finansielle månen
Dei siste tiåra har sett ein enorm vekst i derivatkontraktar. Derivat er veddemål om framtida og ein måte å sikra seg mot uføresette prissvingingar. Det starta med opninga av Chicago Merkantile Exchange (CME) som opna for handel med "futures" i 1972. Det var så og seia tidspunktet for når synda kom inn i verda ;)

Den klassiske derivatkontrakten var bønder som selde avlinga før dei sådde om våren, for å sikra seg mot negative hendingar i løpet av vekstsesongen. Dei fekk kanskje mindre betalt enn om dei hadde teke sjansen på å venta med salet til hausten, men på den andre sida fekk dei føreseielege vilkår.

Men over tid har derivat fjerna seg meir og meir frå dei underliggjande verdiane og vorte så abstrakte og kompliserte at få eller ingen skjønnar samanhengen med dei "verkelege" verdiane. Det er berre å spørja Terra-kommunane!

OB skriv om den finansielle månen og tek utgangspunkt i at forholdet mellom jorda og månen er ca. 81 (Jorda har ca. 81 ganger så stor masse som månen og utøver dermed tilsvarande gravitasjonskraft). I starten var forholdet mellom den verdien av den underliggjande produksjonen og verdien av derivatkontraktar mykje lik. Men det har endra seg dramatisk. I 2010 var verdien av derivatkontraktar estimert til 20 ganger verdien av den samla produksjonen i verda. Derivata har vorte den finansielle månen som har vakse seg mykje større enn Jorda, og det kan få dramatiske konsekvensar.

Det spesielle med derivat er giringa, dvs. det relative omfanget av gevinst (eller tap). Der ein aksjeeigar kan få 10 % gevinst om aksjen stig 10 % i verdi, kan ein derivateigar få fleire hundre prosents gevinst om ein aksje stig 10 %! Og som Terra-kommunane har erfart, verkar det også den andre vegen.. Ikkje så rart super-investoren Warren Buffet kalla derivat for "Financial Weapons of Mass Destruction".

Gramm-Leach-Liley og post-kredittpengar
Desse karane var ansvarlege for Gramm-Leach-Liley-lova i USA i 1999 som oppheva skiljet mellom investeringsbankar og sparebankar ("Investment banks" og "Savings banks"). Dette var i Clinton sin andre president-periode. Opphevinga av dette skiljet kan knapt overvurderast med tanke på resultatet for pengeøkonomien. Sparebankane trengde ikkje lenger venta på innskot og lånekundar, men kunne "laga" pengar så og seia utan vidare. Dei kunne gi kreditt med ei hand og investera i finansielle papir med den andre. Og det gjorde dei..

Når kredittpengar blir brukte til å investera i finansielle produkt, finst det ikkje lenger grenser for omfanget, i motsetnad til ei investering i produksjon/produktivitet.

OB samanliknar samanslåinga av sparebankar og investeringsbankar som om ein kasinoeigar slår seg saman med ein lånehai og startar samarbeid med ein profesjonell pokerspelar..

"Tea or coffee, sir?" - "Yes, please"
Etter finanskrisa har den økonomiske diskusjonen i stor grad dreia seg om to alterantiv:
- Keynesianism: Staten skal "trykkja" pengar
- Monetarisme: Staten skal kutta utgifter

Der mange trudde at finanskrisa ville bli eit vendepunkt for kapitalismen, har det så langt vorte "business as usual". Og dei to alternativa over er begge ein del av "business as usual". I spørsmålet om te eller kaffi (Keynes eller Friedman/Monetarisme) har Europa/EU svart "Ja, takk". Den europeiske sentralbanken har trykt opp pengar til finanssystemet (bankane), medan det har vore harde innstrammingstiltak i offentleg sektor.

Ben Bernanke, sjef for Federal Reserve i USA (som faktisk er eigd av bankane og ikkje ein offentleg institusjon!), sa på eit krisemøte i september 2008: "If we don't do this tomorrow [$700 mrd. bailout] we won't have an economy on Monday".

Det han heller skulle ha sagt, var: "If we don't do this tomorrow [$700 mrd. bailout] we won't have an post-credit economy on Monday".

Epilog
I staden for at finanskrisa vart slutten på den finansielle kapitalismen, ser det ut til at tiltaka etterpå berre har forsterka den tidlegare utviklinga og til og med omfatta også den fiskale politikken [fiskal: som vedkjem statskassen].

For å gå tilbake til Zizeks tre ontologiske ordenar:

1. The real: Commodity money
2. The symbolic: Fiat money
3. The imaginary: Credit money

Men dette er idealtypar. I den verkelege verda er grensene mindre skarpe. I dag er den dominerande forma for pengar postkreditt-pengar. Dei blir til ved at private bankar lagar kreditt som så sirkulerer i eit eksklusivt of effektivt "credit payment system". Det førte oss opp i ei finanskrise, og ikkje noko tyder på at me har lært av årsakene. Det blir helst verre før det eventuelt blir betre.

Er det noko me kan læra av historia, er det at me aldri lærer av historia!