Boka

Toraen - frå Synagoge Glockengasse i Køln

Jul og bøker høyrer saman. I Dag og Tid frå 9. nov. i år har Andreas Skartveit ein interessant artikkel om boka og korleis formatet har utvikla seg frå oldtidas rullar og til dagens bok. Sidan artikkelen ikkje er å finna på nettet, skal eg prøva å gjengi innhaldet.

Bokrullar og volum
Framleis heng begrepet volum igjen, både for fleire bøker i serie og for tidsskrift, sjølv om det refererer til bokrullen. Volum kjem av det latinske verbet volvere, å rulla (slektskapen med Volvo er klar). Begrepet heng att sjølv om det er meir enn 1000 år sidan bokrullane dominerte. Dei var einerådande på Romarriket si tid (og før det) og var baserte på papyrus, som også har gitt namn til papiret sjølv om det er basert på anna råstoff.

Bokrullane kunne bli veldig lange, over 50 meter! Det seier seg sjølv at det var upraktisk å slå opp i noko slikt, utan sidenummererering, indeks eller noko slikt. Det førte til at sitering ofte vart gjort etter minnet, for å sleppa det tidkrevjande arbeidet med å sjekka originalrullen. Det er truleg den viktigaste forklaringa på dei mange unøyaktige siteringa i gamle verk. Homers Illiaden var på 36 rullar!

Pergamentet
Rundt 200 år f. Kr. innførde farao Ptolemaios eksportforbod for papyrus. Det førte til oppfinninga av pergamentet der geite- og saueskinn var råstoffet. På eit pergament kunne ein skriva på begge sider, og det førte til at pergamenta vart bundne saman og ikkje limte i ein rull. Dei bretta og innbundne pergamenta utgjorde ein codex. Codex er også latinsk og namnet på skriveboka til romarane, med to treplater hefta saman på ei side.

Oppfinninga av pergamentet og vidareføringa av skrivekunsten på denne måten er eit godt eksempel på innovasjon. Det er interessant å sjå korleis mangelen på papyrus tvinga fram ei oppfinning og innovasjon i form av forbetring av skrivekunsten.

Kodeks og indeks
Kodeksen løyste mange av problema med handtering av bokrullar. Med kodeksen kom etter kvart tittelside, innhaldsliste, sidenummerering og register (indeks). Det vart mykje lettare å slå opp i bøker for å kontrollera, og sitering vart meir nøyaktig.

Kodeksen vart sett på som kristen, i motsetnad til bokrullen som var jødisk og heiden. Misjonærane bar evangelia i kodeksen, jødane har framleis Toraen som ein rull.

Papiret
Pergamentet forma den moderne boka, og etter kvart kom også papiret. Det vart først laga av kinesarane og fanga opp av arabarane som starta å laga papir rundt år 800. Papiret vart framleis kalla papyrus, slik som i faraos tid.

Med Gutenbergs (gjen-)oppfinning av boktrykkjarkunsten kom også masseproduksjonen av bøker, og kunnskapen i bøkene vart ikkje lenger berre for eliten.

e-Boka
Med e-boka er på ein måte sirkelen slutta. Også for e-boka er sidenummerering på ein måte meiningslaust, for e-boka er ein samanhengjande tekst på same måte som bokrullen. Men det digitale formatet opnar for manipulering på ein heilt annan måte enn i den fysiske verda, og dermed kan den tradisjonelle boka simulerast.

Dag og Tid 50 år
Dag og Tid er elles 50 år i år og vel verdt å lesa. Vekeavisa har mange interessante bidragsytarar og er trass si ganske forvirrande redaksjonelle linje (er det noko anna enn nynorsk som bind denne avisa saman?) er det mykje interessant lesestoff.

Meir øl!

Michael Jackson er den som har skrive mest og best om øl

Mitt første møte med øl var då eg var knapt 4 år og i bryllaup. Det var eit godt gammaldags bondebryllaup på Ølnes der det sjølvsagt vart servert heimebryggja øl. Eg sat ved sidan av onkelen min som meinte at eg måtte få smaka heimabrygget. Det smakte så godt at då eg hadde tømt det vesle eg fekk i glaset, ropte eg ut over heile forsamlinga "meir øl!" Det var ikkje fritt for at foreldra vart litt skamfulle..

Øl er pils og pils er øl
Etter denne sterke opninga roa det seg og forholdet til øl var som for dei fleste andre: eit rimeleg rusmiddel der smaken ikkje betydde så mykje. Øl var pils og pils var øl, ferdig med det. Rett nok laga eg øl basert på maltekstrakt under studietida. Det var den gangen reklamen for Moss maltekstrakt hadde underteksten "må ikke brukes til å lage øl".

Øl er meir enn pils
Først dei siste 10 åra har eg fått opp augene for den rikdommen som finst innan øl. Slik sett er eg ein del av ein tydeleg global trend med aukande interesse for øl. Framleis er "lager" den dominerande øltypen verda rundt, men stadig fleire har sett at øl er så mykje meir enn pils. Her må det også leggjast til at pils er meir enn "pils", det er ganske stor skilnad på tsjekkiske klassikarar som Pilsner Urqell og Budweiser Budvar på den eine sida, og mange dårlege etterlikningar verda rundt.

Mellom- og Nord-Europa dominerande
Dei dominerande landa med lange tradisjonar for ølbrygging er landa som ligg for langt nord for vindyrking, men der bygg trivst godt. Det er framfor alt Tsjekkia, Tyskland, Belgia og England (+ Skotland) som er "øl-landa". Frå pils/lager i aust, til mørkare variantar lenger vest. Danmark har også spelt ein viktig rolle i utviklinga av den moderne øl-dyrkinga, men det er helst på grunn av gjennombrot i dyrking og isolering av gjærkultur enn gjennom ølet dei bryggjar.

Norge, med lange tradisjonar innan ølbrygging, har dessverre ikkje hengt med i utviklinga. Me burde ha eit godt utgangspunkt for å vera mellom dei fremste øl-landa, men særleg alkohol-politikken har verka hemmande. Desto meir gledeleg er det å sjå utviklinga som no skjer med eit lokalt lite bryggeri snart på kvart ei nes.

Sterkt øl forvist til Vinmonopolet
Etter at øl sterkare enn 4,75 % alkohol vart flytta til Vinmonopolet, vart det ein nedtur variasjonsmessig, og ei forsterking av "pils-trenden". Men i dei seinare åra har Vinmonopolet begynt å ta oppgåva med omsetning av øl, inkl. informasjon om tilbodet, meir alvorleg. Tilbodet av øltypar har auka kraftig og Polet ser ut til endeleg å ta litt ansvar. I 2011 auka dei salet av øl med 16,5 %, og det er overgjæra øl (stort sett mørkare øltypar) som aukar mest. Vinmonopolet fører no over 500 ulike øltypar; for 10 år sidan var talet 60.

Ekte ølkultur tilseier glas tilpassa øltypen

Mikrobryggeria kjem
Ein av dei mest gledelege trendane er framveksten av små bryggeri; mikrobryggeri. Det starta som så mange andre liknande trendar, i USA og har seinare spreidd seg til Europa. Her i landet var Mikrobryggeriet i Oslo blant dei første, men det er særleg Nøgne Ø som har gjort spesialøl kjent over det meste av landet. Dei har berre eksistert i 10 år, men likevel markert seg kraftig. I Sogn og Fjordane har Ægir løfta fram spesialølet og hatt ei eventyrleg utvikling Det måtte sjølvsagt ein amerikanar til for å satsa slik; Evan Lewis tok sjansen og har ikkje angra på det.

Ølfylket Sogn og Fjordane 
Det blir sagt at Sogn og Fjordane har flest mikrobryggeri av alle fylke, utan at eg veit om dette er tilfelle. I tillegg til Ægir har me Kinn i Florø, Gulating bryggeri og Fossen bryggeripub i Dale, og Balder bryggeri på Leikanger. Det er kanskje fleire også, utan at eg har oversikt over det. Eg smakte forresten Balder sin julebitter nyleg og den var god til pinnekjøtet.

Reint øl
Øl er ganske enkelt; det er vatn, malt, humle og gjær (med unnatak av tradisjonelt heimebryggja øl der eine erstattar humle). Samtidig er det ganske vanskeleg å få desse ingrediensane i perfekt kombinasjon, og prosessen er utfordringa. Ølbrygging er ein kombinasjon av vitskap og kunst i følgje den kjende ølkjennaren (eller "the beer hunter" som han vart kalla etter tv-serien sin) Michael Jackson. Han har  ikkje har noko med King of pop å gjera...

I Bayern vart reinheitslova innført i 1516 for nettopp å avgrensa ingrediensane til desse fire. Lova gjaldt for øl til innanlands konsum, for eksport var det lov å tilsetja andre ingrediensar. Framleis er det mange tyske bryggeri som reklamerer med "Nach die Reinheitsgebot gebraut". Norge innførte reinheitslova i 1912, og den stod ved lag fram til 1994 då EØS-avtalen gjorde at den måtte opphevast (ein dom i EU-domstolen i 1987 slo fast at reinheitslova ikkje kunne gjelda sal av øl mellom landa i EU).

Balders julebitter - berre for dei heldige i Leikanger

Ølet den nye vinen
Med dei lange tradisjonane øl har i Norge er det rart at det er vin som stort sett dominerer i media. Det er jo øl me skulle ha interessert oss for i første omgang, der me har over 1000 års tradisjon og kultur. På verdsbasis er ølbrygging kjendt frå tilbake til 4000 år f.Kr., men sannsynlegvis går tradisjonen og kunnskapen endå lenger tilbake. Det blir sagt at ølet kom før brødet.

Men utviklinga dei siste 15 - 20 åra gir håp om at den lange trenden med einsretting av ølsmak og øltypar, og med stadig færre og større bryggeri, er i ferd med å bli snudd. Dei små bryggeria er i sterk vekst medan industribryggeria slit med nedgang. Totalt sett er det ei positiv utvikling fordi det tvingar dei store bryggeria til å tenkja nytt. Kvalitet blir viktigare enn kvantitet.

Interessant historiebok

"Haren med øyne av rav" ("The Hare with the Amber Eyes") handlar om ei samling netsuker, små japanske minityrfigurar, og deira vandring frå rundt om i Europa. Netsukene tilhøyrer den jødiske familien Ephrussi og det en denne familien sin historie frå siste halvdel av 1800-talet fram til vår tid me får innsyn i.


Familiekrønike og Europa-historie
Edmund de Waal har skrive ein familiekrønike som samtidig er historien til jødane i 100 år frå siste halvdel av 1800-talet til etter siste verdskrig. Når historie blir skriven på ein slik måte, blir den heilt spesiell. Han høyrer sjølv til den russiske slekta og er 5. generasjon etter stamfaren Charles Joachim Ephrussi.

Russisk jødefamilie
Stamtreet startar som sagt med C. J. Ephrussi, fødd i Ukraina og kornhandlar i Odessa, og me følgjer dei to sønene Leon og Ignace, fødde i 1826 og 1829, til Paris og Wien. Ephrussifamilien slo seg opp på kornhandel og bankverksemd i Odessa, dei kontrollerte storparten av kornhandelen frå aust (Ukraina) til vest og samla seg enorme rikdommar. I 1860 var familien den største korneksportøren i verda.

Ekspansjon i Europa
Charles Joachim "plasserte" dei to eldste sønene sine i Wien og Paris for å utvida imperiet, og det er etterkommarane etter desse to boka følgjer. Netsukene kjem inn i historia rundt 1870, då Charles, son til Leon Ephrussi kjøper dei hjå ein kunsthandlar i Paris. Charles er kunstinteressert og vankar i kunstnarmiljø med Proust, Manet, Monet og Renoir mellom anna.

Wien og "Fin de siècle"
Frå Paris tek samlinga vegen til Wien rundt århundreskiftet. Det skjer i form av  ei bryllupsgåve til Charles sitt søskenbarn, Victor. Frå det livlege Paris møter me eit Wien på toppen av den habsburgske tida, men også ein by mett på seg sjølv og prega av "fin de siècle". Ephrussifamilien i Wien er steinrik og eig eit enormt palass ved Ringstrasse; Palais Ephrussi, teikna av den kjende danske arkitekten Theofil Hansen.

Slutten for Habsburg
Det habsburgske riket er tilstivna på alle vis, så når første verdskrig bryt ut er det nesten som ein lettelse over at det endeleg skjer noko. Men verdskrigen betyr slutten for stormakta Østerrike-Ungarn. Keisar Franz Josef I døyr i 1916 etter å ha vore på trona sidan 1848! Han var ikkje berre keisar over Østerrike og konge av Ungarn og Böhmen, men også konge av Lombardia og Venezia, av Dalmatia, Kroatia, Slavonia, Galicja, Lodomeria og Illyria, storhertug av Toscana, konge av Jerusalem og hertug av Auschwitz!

"Vannhodet" Wien
Etter krigen har Østerrika tapt nesten alt, og Wien blir kalla "vannhode" - eit altfor stort hovud i forhold til kroppen som har vorte veldig liten. Wien hadde over 2 millionar innbyggjarar ved århundreskiftet og var ein verdsmetropol. No er byen overdimensjonert, for å seia det mildt.

Gryande nazisme og jødehat
I tida etter første verdskrig får nasjonalsosialistane meir og meir tilslutnad og jødehatet aukar monaleg. Det har alltid vore eit meir eller mindre uttrykt hat mot jødane, men utover i 1920 og 1930-åra blir det farleg. Med "Anschluss" i 1938 er det fritt fram for plyndring og skjending av jødar og Ephrussi-familien mister alt dei eig. Frå å vera på toppen av samfunnet er dei no heilt på botnen. Netsuke-samlinga på 264 miniatyrfigurar er det einaste som er att av den enorme rikdommen.

Det ironiske, og for familien Ephrussi tragiske, er at Wien-greina ikkje sikra pengane sine ved å flytta formuen til t.d. Sveits, som mange andre. For å visa at dei var ekte Østerrike-Ungarn-patriotar, kjøpte Victor von Ephrussi store mengder krigsobligasjonar. Ei av dei vanlege skuldingane mot jødane var at dei ikkje var patriotar, dei var landflyktige og hadde ikkje nasjonalkjensle.

Den jødiske tragedien
Den jødiske tragedien står sentralt i boka. Edmund de Waal hintar om jødisk forretningsverksemd og grunnar til at dei klarer å opparbeida seg slike enorme formuer, men det blir berre i små hint. Det er klart dei ikkje blir monopolistar i kornhandel ved eit lukketreff, eller ved ei tildeling/anbud. Denne delen av den jødiske historia er dessverre for lite drøfta. Den er sikkert vanskeleg, fordi det fort kan nøra oppunder jødehat. Men eg trur likevel den delen også må skildrast nøyare for å få heile biletet. Det er nødvendig for å forklara ein del av det enorme jødehatet som er i dei fleste europeiske land på den tida, og som på mange måtar heller aldri har sleppt taket.

Jødar i Europa og kinesarar i Asia
Jødane sin suksess som forretningsfolk i Europa verkar å ha mange parallellar til kinesarane sin status i mange asiatiske land utanom Kina. Både i Indonesia, Malaysia og Thailand er kinesarane langt hyppigare representerte som vellykka handelsfolk enn innbyggjarane elles. Og dei er forhatte nettopp fordi dei er så dyktige til å manøvrera seg til topps. Det har skapt store spenningar i fleire land, og enkelte valdseksplosjonar, som t.d. i Malaysia på 1960-talet.

Historie på ein annan måte
Viss du er litt interessert i historie, er dette ei bok som er verdt å lesa. Om du ikkje er interessert i historie, er boka likevel interessant, og du får med historiekunnskapar nesten umerkeleg.

Studietur til Leipzig

Den nye universitetsbygningen i sentrum av Leipzig

"Wenn jemand eine Reise tut, so kann er was erzählen" seier tyskarane. Turen gjekk til Leipzig for å besøka universitetet der og deira forskargruppe innan semantiske teknologiar. Dr. Sören Auer har på ganske kort tid fått  til imponerande resultat og har no ei gruppe på rundt 30 personar innan fagområdet, dei fleste PhD-studentar. Leipzig har også vore staden for den årlege Topic Maps-konferansen TMRA (Lars Marius' foto frå denne og Leipzig generelt her). Meir om dei faglege sidene ved turen på Vestforsk-sidene.

Universitet sidan 1409!
Leipzig er ein by med lange historiske linjer, det same er universitetet som vart grunnlagt i 1409 (!). Det var tradisjonelt eit av dei tre store universiteta i Tyskland, der dei to andre var München og Heidelberg. Viss me reknar Königsberg, som tidlegare høyrde til det tysktalande området, blir det fire gamle, ærverdige universitet. I inngangspartiet i nybygget som m.a. husar Sören Auers gruppe, finn me byster av Lessing, Leibniz og Goethe som alle har hatt tilknyting til byen og universitetet. I tillegg var Johan S. Bach kantor i Thomas-kyrkja i 27 år, fram til han døydde i 1750. Det er berre for å nemna litt av den omfattande historia til byen.

Leipzig sentralt i murens fall
Leipzig høyrde til det gamle DDR og var ein sentral plass for starten til det som til slutt enda med at Berlin-muren fall. Byen har alltid hatt eit frilyndt grunnsyn og trekt til seg folk med politiske haldningar som ikkje var populære andre stader. Det har sikkert mykje med den lange universitetetstradisjonen å gjera.

Hausten 1989 begynte folk å samla seg i og rundt Nicolai-kyrkja som ein stille protest mot DDR-regimet. Kyrkjene var sentrale samlingsstader i DDR, der kunne folk snakka nokolunde fritt og utanfor overvakings-fare. Gjennom heile 1989 var det aksjonar i byen, men det var først om hausten at det verkeleg tiltok. Den 9. oktober var over 70 000 menneske samla i samband med fredsmesse i kyrkja. Etter dette steig talet på stille demonstrantar kraftig veke for veke, og 6. november gjekk mellom 3 og 400 000 menneske i eit stille protesttog gjennom ringgata (der Ring).

Mädler-passasjen. Foto: Appaloosa

Gjenoppbygging med gigantsvindel
Etter frigjeringa starta gjenoppbygginga av tidlegare DDR, og i Leipzig fekk den ein spesiell vri. Den mildt sagt aktive entreprenøren Jürgen Schneider hadde plan om å gjera Leipzig til det nye Frankfurt, og klarte å få  milliardar frå bankane til utbygginga; 5,4 milliardar Deutsche Mark! for å vera nøyaktig (dagens verdi ca. 30 mrd NOK!). Det var ein klassisk eigedomsspekulasjon der kraftig stigande eigedomsprisar var den einaste sikringa for bankane. Spekulasjonen vart ironisk nok avslørt av avisa Frankfurter Allgemeinen Zeitung i 1994. Bankane sat på kjempemessige tapsbomber og Schneiders imperium ramla saman i ein kjempekonkurs. Scheider og kona rømde frå Tyskland, men vart arresterte i Florida, USA. Etter rettsaka i 1997 vart han dømd til 6 år og 9 mnd. fengsel. Grunnen til at det ikkje vart endå meir, var at det viste seg at bankane hadde gjort grove brot på lovverket sjølve, og skulle ha avverga mykje av spekulasjonen om dei hadde følgt lover og retningslinjer.

Men bygningane står att, og trass svindelen fekk Leipzig ei kraftig ansiktsløfting, særleg av sentrumsområda. Av dei mange storslåtte opppussingsobjekta er kanskje Mädlerpassagen den mest imponerande. Galleriet kan måla seg med tilsvarande kjende bygg i Brüssel og Milano.

Det tyske kjøkenet
Til slutt må eg ha med eit bilete av eit typisk tysk måltid: Eisbein. Etter ein slik middag et du ikkje kveldsmat!

Eg har litt sans for det tyske kjøkenet, det er "no nonsense" og rikeleg mat. Kanskje i overkant stor vekt på det siste, men likevel..