Oppdatering 03.11.17: Forsking.no har også publisert kronikken.
Kvifor har Bitcoin verdi?
Mange har høyrt om Bitcoin, desse merkelege
Internett-pengane som på få år har auka frå mindre enn eitt øre til i dag rundt
30.000 kroner for ein bitcoin. Korleis er det muleg når det ikkje er noko
handfast bak, berre programvare med eitt-tal og nullar?
Svein Ølnes, forskar innan teknologi og
samfunn ved Vestlandsforsking
Spørsmålet
om korleis digital valuta kan ha verdi, fører oss fort til dagens offisielle
pengar – norske kroner, euro eller amerikanske dollar. Korleis kan dei ha
verdi? Desse pengane er jo heller ikkje knytte til noko konkret; ein
200-kronerssetel er berre papir, og om du går til Norges Bank, kan du berre få
att ein ny 200-kronerssetel.
Gullstandarden
Det var lettare å forstå verdien av pengar den gongen pengane våre var knytte til gull. Då kunne du gå til banken med ein pengesetel og få ut ei tilsvarande mengde gull. Gullstandarden vart avskaffa i 1971, då USA sin president Richard Nixon i ein vidgjeten tale kunngjorde at det var slutt på koplinga mellom dollaren og gull. Mange frykta at pengesystemet då ville bryta saman, sidan pengane ikkje lenger var knytte til noko konkret. Men det gjekk bra; overgangen skjedde utan dramatikk.
Det var lettare å forstå verdien av pengar den gongen pengane våre var knytte til gull. Då kunne du gå til banken med ein pengesetel og få ut ei tilsvarande mengde gull. Gullstandarden vart avskaffa i 1971, då USA sin president Richard Nixon i ein vidgjeten tale kunngjorde at det var slutt på koplinga mellom dollaren og gull. Mange frykta at pengesystemet då ville bryta saman, sidan pengane ikkje lenger var knytte til noko konkret. Men det gjekk bra; overgangen skjedde utan dramatikk.
Pengar baserte på tillit
Men kva er det då som gir vanlege pengar verdi? Jau, ein tillit til at staten held orden i dei økonomiske sakene og ikkje rotar det til for oss. Det kan verka sjølvsagt for oss, men det er nok å spørja ein innbyggjar i land som Venezuela, Argentina eller India (lista er lang) for å sjå at det ikkje er slik overalt.
Men kva er det då som gir vanlege pengar verdi? Jau, ein tillit til at staten held orden i dei økonomiske sakene og ikkje rotar det til for oss. Det kan verka sjølvsagt for oss, men det er nok å spørja ein innbyggjar i land som Venezuela, Argentina eller India (lista er lang) for å sjå at det ikkje er slik overalt.
Så lenge styresmaktene
held styr på økonomien, kan innbyggjarane ha tillit til at pengane held seg
nokolunde i verdi. «Nokolunde» betyr her at dei fleste land styrer etter eit
inflasjonsmål på rundt 2–2,5 prosent. Med andre ord vil 100-lappen du hadde ved
nyttår berre vera verd 97,50 når året er omme.
Det
motsette av inflasjon er deflasjon. Då blir pengane meir verde etter som tida
går. Om økonomar er redde for høg inflasjon, er dei endå meir redde for
deflasjon. Deflasjon fører til at folk flest vegrar seg for å bruka pengar.
Buksa som kostar 1000 kroner i dag, vil i realiteten kosta mindre neste dag, og
endå mindre ei veke seinare fordi pengane aukar i verdi. Dei som har lån får
ekstra tøffe tider fordi lånet blir større og større i realverdi. Dette skjedde
mellom anna på 1930-talet, etter det store krakket.
Tilliten
til pengar er difor avhengig av at styresmaktene held orden på økonomien.
 |
| Bitcoin-kur i USD fram til oktober 2017 |
Pengar kan vera så mangt
Gjennom historia
har mykje rart fungert som pengar. Fjør av sjeldne fuglar, perler, skjel og
mykje anna har vorte nytta som bytemiddel i handel med varer. Økonomar er
ueinige om korleis pengar først oppstod, men dei eldste myntane kan sporast
tilbake til 5–600 år før Kristus.
I dei
fleste lærebøkene i økonomi kan me lesa at pengar oppstod fordi byte av varer
etter kvart vart tungvint. Den som hadde korn å selja og ville kjøpa kjøt,
måtte finna nokon som hadde kjøt å selja og som ynskte å kjøpa korn. Pengane
kom til nytte som eit middel for å gjennomføra handel.
Det er
likevel mykje som tyder på at denne teorien ikkje stemmer. Folk har handla i
tusenvis av år, også utan pengar. I den sumeriske kulturen førte dei rekneskap
på leirtavler og skreiv opp kven som skulda kva. Handelen var med andre ord
basert på gjeld , og det som på fagspråket heiter IOU («I owe you»).
Krava pengar må oppfylla
Det er enkelte sentrale krav til varer om dei skal fungera som pengar. Dei må vera avgrensa i tal, haldbare, transportable og vanskelege å forfalska. I tillegg bør dei også kunna delast opp i mindre einingar og kunna bytast fritt mellom personar. Det siste betyr at dei må vera einsarta og i praksis ikkje kunna sporast.
Det er enkelte sentrale krav til varer om dei skal fungera som pengar. Dei må vera avgrensa i tal, haldbare, transportable og vanskelege å forfalska. I tillegg bør dei også kunna delast opp i mindre einingar og kunna bytast fritt mellom personar. Det siste betyr at dei må vera einsarta og i praksis ikkje kunna sporast.
I 1749
sende Hew Craufurd ein 20-pundssetel i posten til ein mottakar. Setelen kom
ikkje fram; truleg vart han stolen på vegen. Som den pertentlege mannen han
var, hadde Craufurd notert serienummeret på setelen, og sette inn ein annonse i
avisa. Setelen dukka etter kvart opp i Bank of Scotland. Craufurd gjorde krav
på setelen og det vart til slutt ei rettssak. Dommaren kom fram til at Craufurd
ikkje kunne gjera krav på setelen, sjølv om han beviseleg var identisk med
setelen som hadde kome på avvege. Hadde Craufurd vunne fram med kravet, ville
dagens pengesystem vore annleis. Du kan med andre ord ikkje gjera krav på ein
setel med eit spesielt serienummer.
Kva med Bitcoin?
Bitcoin fyller alle krava over, og kan slik sett fungera som pengar. For å forstå verdien av den nokså nye, digitale valutaen, må me likevel sjå forbi sjølve pengane bitcoin og mot det underliggjande systemet. Bitcoin er også eit eige betalingssystem i tillegg til å vera pengar. Det er eit system som let deg overføra pengar utan å gå via ein tredjepart, som vanlegvis er ein bank. Eg kan like lett overføra bitcoin til ein bonde i Nepal som til kollegaen min på nabokontoret. Det einaste kravet er at ein må ha ein mobiltelefon. Du kan sjå på det som eit Vipps som fungerer over heile verda, uavhengig av om mottakaren har bankkonto eller ikkje.
Bitcoin fyller alle krava over, og kan slik sett fungera som pengar. For å forstå verdien av den nokså nye, digitale valutaen, må me likevel sjå forbi sjølve pengane bitcoin og mot det underliggjande systemet. Bitcoin er også eit eige betalingssystem i tillegg til å vera pengar. Det er eit system som let deg overføra pengar utan å gå via ein tredjepart, som vanlegvis er ein bank. Eg kan like lett overføra bitcoin til ein bonde i Nepal som til kollegaen min på nabokontoret. Det einaste kravet er at ein må ha ein mobiltelefon. Du kan sjå på det som eit Vipps som fungerer over heile verda, uavhengig av om mottakaren har bankkonto eller ikkje.
Men som
Craufurd sin setel, har Bitcoin også eit slags serienummer. Alle dei digitale
myntane kan sporast tilbake til augneblinken då dei oppstod. Det er difor ein
diskusjon om valutaen eigentleg fyller kravet om å vera ombyttbar.
Pris er lik forventningar om framtida
Pengar kan som kjent både stiga og falla i verdi, og for Bitcoin peikar pilene førebels oppover. Det handlar om at teknologien bak pengane, den såkalla blokkjeda, har vist seg å kunna brukast til langt meir enn pengeoverføringar. Det har skapt forventningar og fått pengedelen av Bitcoin til å auka kraftig i verdi. Å setja ein verdi på Bitcoin blir difor nesten som å prøva å setja ein verdi på sjølve Internett. Alle skjønnar kor viktig nettet er, men fordi det er ope og fritt, er det ikkje sett nokon verdi på det. Bitcoin er «Internettet av pengar», og med pengane bakte inn i systemet, får det òg ein konkret verdi. Om verdien av Bitcoin vil halda fram med å auka, veit ingen svaret på. Akkurat det har Bitcoin til felles med gammaldagse pengar.
Pengar kan som kjent både stiga og falla i verdi, og for Bitcoin peikar pilene førebels oppover. Det handlar om at teknologien bak pengane, den såkalla blokkjeda, har vist seg å kunna brukast til langt meir enn pengeoverføringar. Det har skapt forventningar og fått pengedelen av Bitcoin til å auka kraftig i verdi. Å setja ein verdi på Bitcoin blir difor nesten som å prøva å setja ein verdi på sjølve Internett. Alle skjønnar kor viktig nettet er, men fordi det er ope og fritt, er det ikkje sett nokon verdi på det. Bitcoin er «Internettet av pengar», og med pengane bakte inn i systemet, får det òg ein konkret verdi. Om verdien av Bitcoin vil halda fram med å auka, veit ingen svaret på. Akkurat det har Bitcoin til felles med gammaldagse pengar.
