Jerusalem - ein biografi

Jerusalem og Tempelhøgda med Klippedomen i sentrum (Foto: Dan Brickley, CC BY 2.0)

Jerusalem er på nytt i stridens kjerne etter at Trump bestemde at USA sin ambassade skal flyttast dit. Byen er heilag for tre verdsreligionar: jødedommen, islam og kristendommen. Ikkje rart at det har skapt, og skaper, konfliktar. Forfattaren Simon Sebag Montefiore har skrive biografien om Jerusalem og går gjennom historia frå år 70 etter Kristus og fram til vår tid. SSM har skrive mange kjende bøker, mellom anna den svært interessante biografien om Stalin, og også om den unge Stalin.

Simon S. Montefiore er ein dyktig forfattar, men som ofte med forfattarar, og særleg historiske forfattarar, skin sympati og antipati gjennom teksten. For Montefiore sin del er det ei pro-jødisk haldning gjennom boka, og dei "grusomme" er alle dei andre; kristne, muslimar, ikkje-truande av ulik avstamming.

Davids by
I følgje historia vart Jerusalem grunnlagt av kong David 1000 år før Kristi fødsel, men me har berre Bibelen som kjelde for dette. Nebukadnesar, konge i Babylon, erobra Jerusalem rundt år 700 f. Kr. Nebukadnesar var ein relativt tolerant herskar som tillet trusfridom. Om lag 150 år seinare, i år 539 f. Kr., tok persarane byen ved Kyros den store. Han er elles kjend som introduserte dei første menneskerett-lovene. Etter persarane kom Aleksander den store (336 f. Kr.) og etterfølgjaren hans Ptolemaios.

Jerusalem i ruinar
Romarane erobra Jerusalem i år 66 f. Kr. og la byen i ruinar i år 70 e. Kr. Det var under leiing av Titus, og med Vespasius som keisar, at nok eit opprør frå jødane vart slege ned, og denne gangen med utslettande effekt.

Frå juleevangeliet veit me at det var Augustus som var keisar på den tida Jesus vart fødd. Augustus heitte opprinneleg Oktavian og styrte først Romarriket saman med Antonius, men slo etter kvart Antonius og tok namnet Augustus.

Herodes, konge av Judea
Herodes var konge over Judea. Han var halvt arabar og halvt jøde, og hadde tillit frå Augustus.
Herodes låg på dødsleiet då Jesus vart fødd. I følgje Bibelen skal han ha gitt ordre om å drepa alle gutebarn sidan han hadde fått høyrt at ein ny konge av Davids ætt skulle ha vorte fødd. Det finst likevel ikkje bevis for at Herodes nokon gang hadde høyrt om Jesus, eller at han massakrerte alle gutebarn for å bli kvitt ein potensiell utfordrar.

Faktiske feil i Bibelen
Det er i det heile mykje i Bibelen som ikkje stemmer med faktiske forhold så langt dei kan etterprøvast. Alt tyder på at Jesus vart fødd i år 4 f. Kr. (!), men folketeljinga som er nemnt i juleevangeliet, fann derimot først stad i år 6 e. Kr., nesten 10 år etter han var fødd.

Motsetningane mellom Jesus og farisearane ser ut til å vera skriven på grunnlag av det som skjedde ei stund etter Jesus sin død. Farisearane var ei folkeleg og populær sekt, og dei forhatte var tempel-aristokratiet. Dei profetiske utsegnene til Jesus om at tempelet skulle bli utsletta og at det ikkje ville vera att "stein på stein", er mest truleg skriven etter at øydeleggingane var eit faktum i år 70 e. Kr.

Den bibelske framstillinga av Pontius Pilatus er også mest truleg historisk feil. Han var ikkje ein veik og feig mann, men derimot hard og stivbeint.

Paulus - kristendommens skapar
Paulus var fødd om lag på same tid som Jesus, i dagens Tyrkia. Han vart omvend i år 37 e. Kr., på veg til Damaskus. Han avviste skarpt jødanes eksklusivitet og løfta kristendommen til ein universell religion. Han var ganske moderne, sett i dåtidas lys, og la vekt på likeverd mellom etniske grupper og mellom kjønn.

Konstantin og gjennoppbygginga av Jerusalem
Etter romarane kom ottomanske herskarar. Først Konstantin den store som var keisar først av Romarriket i vest og så i aust. Han var kristen og sidan kristendommen var hovudreligion i det nye storriket, var det viktig å sameina dei ulike splitta gruppene og tolkingane av kristendommen. Han kalla difor inn dei fremste biskopane til eit møte i Nikea, det i ettertida så berømte kyrkjemøtet, i år 325. Ei av dei viktigaste avklaringane var om Jesus var gud eller menneske. Som alle toppmøte enda det med kompromiss; han var begge delar :)

Etter kyrkjemøtet bestemde Konstantin at Aelia Capitolina (tidl. Jerusalem) skulle byggjast opp att som det nye Jerusalem, og det første som skulle byggjast, var ei kyrkje. Konstantin innførte søndagen som heilagdag, og var også den som innførte regelen om at påskedag skulle falla på første søndag etter første fullmåne etter vårjamdøger.

Tida 350 - 1918
Så spolar me raskt fram rundt 1500 år og forbi muslimsk herredømme over byen (m.a. då Klippedomen vart bygd), krosstoga rundt 1000-1100, mamelukkane sitt styre (leigesoldatar/slavar av tyrkisk opphav) og til slutt det Ottomanske riket frå 1516 og fram til første verdskrig.

Eit arabisk opprør mot dei tyrkiske herskarane starta i 1916 og fekk etter kvart med seg engelskmennene. Eller rettare sagt: Arabarane gjekk inn på engelsk side i kampen mot Tyskland og ottomanarane. Det var mykje takka vera den 20 år gamle (!) T. E. Lawrence; "Lawrence of Arabia" at dette kom i stand for han forstod arabarane og snakka språket deira.

Sykes-Picot
Men bak ryggen på arabarane, og Lawrence, delte England og Frankrike Midt-Austen mellom seg i Sykes-Picot-avtalen. Den gjekk ut på at Frankrike skulle få Syria og Libanon medan Storbritannia skulle få Irak og delar av Palestina. Jerusalem skulle internasjonaliserast under kontroll av Storbritannia, Frankrike og Russland.

Lawrence var skamfull etter dette sviket og uttalte: "Vi ber dei slåss for oss med utgangspunkt i ei løgn. Eg held det ikkje ut!". Han avslørte Sykes-Picot-avtalen for Faisal, "øvstkommanderande" for arabarane, og saman planla dei å ta Syria før franskmennene.

Illustrasjon frå Wikipedia

Balfour-deklarasjonen og støtte til sionismen
Eit anna viktig utspel var Balfour-deklarasjonen frå utanriksministar i Storbritannia, Arthur Balfour. Den er forma som eit brev til Lord Walter Rotschild, leiar av det jødiske samfunnet i Storbritannia. I brevet blir sionismen for første gang offisielt støtta og med den ei oppretting av ein nasjonal heim for jødane i dåverande Palestina ("a national home for the Jewish people [in Palestine]"). Sionismen er ein jødisk nasjonalisme som vart formulert av austerrikaren Theodore Hertzl i boka "Der Judenstaat" i 1896. Der vart Israel som det lova landet gitt til jødane av Gud, (gjen-)formulert. Hertzl dreiv ustoppeleg politisk agitasjon for idéen og besøkte dei fleste statsoverhovuda i Europa.

Men det må seiast at det opp gjennom historia har vore mange forslag til landområde for den jødiske staten. Herzl, sionismens far, førslo Uganda (!) og opp gjennom tidene har det ikkje vore mindre enn 34 ulike forslag til landområde for jødane. Stalin føreslo også å oppretta ein jødisk stat i Russland, og ei stund var også Krim-halvøya eit forslag.

Forslaga i Sykes-Picot-avtalen vart vedtekne i Versailles-forhandlingane etter første verdskrigen, og Frankrike fekk Syria + Libanon medan Storbritannia fekk Palestina. Men det markerte berre starten på endå meir uro, og dei første kampane mellom arabarar og jødar braut ut i Jerusalem i 1920.

"Motteke 1 stk Palestina"
Militær guvernør Herbert Samuel formulerte følgjande svar etter avtalen i Versailles: "Motteke av gen.major Sir Louis J. Bols KCB 1 stk. Palestina, komplett. Med forbehold om mulege feil og manglar."

Faisal, som leia arabarane sitt opprør mot ottomanarane og støtta til dei allierte, vart først konge i Stor-Syria (inkl. Libanon), men vart kasta ut av franskmennene etter kort tid. Han vart seinare konge i Irak, medan broren Abdullah vart konge i (Trans-)Jordan. Saudiane tok over Arabia til Saudi-Arabia. Det er dei same kongefamiliane som styrer i dei to landa i dag.

Etableringa av Israel: Weizmann og Ben-Gurion
To sentrale personar i etableringa av den nye jødiske nasjonalstaten Israel var Chaim Weizmann og David Ben-Gurion (opprinneleg David Grün). Begge var jødar frå Russland, men der stoppa også all likskap. Weizmann var vand til å omgå aristokratiet og hadde diplomati som leiestjerne medan David Ben-Gurion var sosialist frå arbeidarklassen og var større tilhengjar av vald.

Etter nye opptøy og uro i 1936 sette britane ned ein kommisjon for å finna mulege løysingar på problema. Peel-kommisjonen kom fram til ei tostats-løysing der Palestina vart delt i to. Ein del for arabarane, og den skulle slåast saman med (Trans-)Jordan, og ein del for jødane. Delinga i areal var ca. 75/25. Jerusalem skulle ha særstatus og vera under britisk kontroll.

Forslaget vart avvist av arabarane og general Bernhard Montgomerey uttalte: "Jødar drep arabarar og arabarar drep jødar. Slik vil det sannsynlegvis halda fram dei neste 50 åra". Han fekk heilt rett, og kunne godt teke hardare i og sagt "minst 100 år".

Irgun - jødanes "Al Quida"
Irgun var ein radikal jødisk milits leia av Menachim Begin (ja, fredsprisvinnaren!). Dei stod bak mange terrorangrep, m.a. sprenginga av King David Hotel, og massakrar, m.a. Deir Yassin der mellom 100 og 250 arabarar, dei fleste kvinner og barn, vart massakrerte.

Israel oppretta i 1948
14. mai 1948 erklærte David Ben-Gurion staten Israel.
Stalin var faktisk den første statsmannen som støtta opprettinga av Israel! Også Truman støtta opprettinga, men utanriksministaren hans, George Marshall, var ope i mot.

Arabarane gjekk til angrep i Jerusalem og tok tilbake mykje av gamlebyen. Folke Bernadotte vart sendt som FNs fredsmeklar og fekk i stand våpenkvile. Men kort tid etter at han kom til Jerusalem, vart konvoien hans angrepen av Lehi (leiar av Yitzak Rabin) og han vart drepen.

I 1949 vart det våpenkvile på nytt og Israel underteikna avtale med dei fem arabarstatane. Jerusalem vart delt. Arabarane fekk gamlebyen, Aust-Jerusalem, og Vest-breidden. Jødane fekk tilgang til Klagemuren, den største heilagdommen deira, gravplassen på Oljeberget og gravene i Kedron-dalen.

70 år sidan Israel vart oppretta
Israel feirer i år 70 år sidan staten vart oppretta, og 50 år sidan Aust-Jerusalem vart okkupert (under 6-dagarskrigen). I dag (14.05.2018) vart også USA sin ambassade i Jerusalem opna. Trump gjorde det klart at han ville flytta ambassaden frå Tel Aviv til Jerusalem. Det er i seg sjølv ein brannfakkel, og det har ført til oppstand og demonstrasjonar på Gaza-stripa. I samband med opptøya vart over 50 personar drepne av israelsk grenseforsvar i dag.

Hilde Henriksen Waage, professor ved UiO og seniorforskar ved Prio, skriv i ein kronikk i Dagens Næringsliv 12. mai i år om "Den tåkelagte konflikten". Ho har tidlegare markert seg som ein kritikar av Oslo-prosessen og har våga å tala den kompakte majoriteten midt i mot. Hennar oppsummering av konflikten mellom palestinarar og israelarar er dyster, men realistisk. Her er hovudpoenga hennar:

• Ein sterk israelsk stat i Midt-Austen eksisterer og er der for å bli. Israel er ei av dei sterkaste militærmaktene i verda og er alliert med den einaste supermakta; USA
• Ein palestinsk stat døydde under fødselen og har sidan aldri gjenoppstått. FNs generalforsamling vedtok i 1947, med 2/3 fleirtal, å oppretta to statar; ein israelsk og ein palestinsk.
• Vestbreidda, Aust-Jerusalem, Gaza-stripa og Golanhøgdene vart tekne av Israel i 1967. Dei har sidan nekta å gi dei tilbake til landa dei vart tekne frå (Jordan, Egypt og Syria).
• Kva skal gjerast med palestinarane og palestinske flyktningar sin rett til å venda tilbake til heimane sine, no ein del av Israel?
• Kva skal gjerast med dei israelske busetjarane, på okkupert grunn?

Avslutningsvis skriv Waage at Israel har vunne fram på alle punkt og palestinarane har tapt på alle. Palestinarane har gått på nederlag etter nederlag og sit no att med eit stadig mindre av det området som ein gang skulle bli Palestina. Ei tostats-løysing er fjernare enn nokonsinne, ein palestinsk stat det same.

Bitcoin, bobler og verkelege verdiar

Ill.: fedecomite (CC-BY-2.0)

Innlegg i Dagens Næringsliv i dag (papirutgåva):

Den veldige kursauken i Bitcoin blir karakterisert som ei boble og samanlikna med den velkjende tulipan-bobla i Nederland i første halvdel av 1600-talet. Det mange ikkje veit, er at tulipan-bobla var meir samansett enn som så. Fleire artiklar har studert kva som skjedde i Nederland i åra 1634-38 og konkluderer med at mykje av det som blir gjenfortalt, er feil (sjå t.d. artikkelen «There Never Was a Real Tulip Fever» av Lorraine  Boissoneault, Smithsonian.com). Historien om tulipan-bobla har mest av alt vorte brukt som ei moralsk åtvaring, særleg frå kyrkja si side.

Den elleville kursstigninga i Bitcoin og andre kryptovalutaer i år gir likevel grunn til uro. Det er ikkje sunt med ei så kraftig kursstigning på så kort tid, og for Bitcoin har det gått ut over funksjonen som betalingsmiddel. Pengar har som kjent tre hovudfunksjonar: 1) bytemiddel for varer og tenester, 2) lagring av verdiar og 3) måleeining.

I dag er Bitcoin mest aktuelt som lagring av verdiar, og i mindre grad som betalingsmiddel på grunn av dei relativt høge gebyra som krevst for å få ein transaksjon loggført på blokk-kjeda. Den store etterspørselen etter ei avgrensa mengde bitcoin driv prisen i veret. I tillegg har Bitcoin-systemet kapasitetsproblem fordi blokkene har ein definert størrelse og frekvensen av blokker som blir lagra på blokk-kjeda er også gitt med i snitt 10 minuttars mellomrom.

Mange økonomar meiner Bitcoin er ei boble fordi det er ikkje nokon substans bak valutaen. Den er ikkje under nasjonal kontroll («money by law») eller knytt til underliggjande verdiar. Det må difor vera eit oppblåst fenomen. Men det Paul Krugman, Joseph Stiglitz og ei rekkje andre prominente økonomar ikkje forstår, er at Bitcoin med den underliggjande teknologien viser veg til ei ny organisering av forretningsdrift. I vel 400 år har vi møysommeleg utvikla eit kapitalistisk system basert på eigardelar i bedrifter i form av aksjar, avgrensa risiko i samband med desse aksjane og reglar for handtering av konkursar osv. Ei slik organisering representerer ikkje ei naturlov; det er ikkje gitt at denne modellen skal halda fram i evig tid.

Bitcoin har vist vegen til ei ny organisering av kommersielle føretak: ein distribuert modell utan institusjonane vi kjenner i dag. Gjennombrotet med overføring av verdiar utan bruk av ein tredjepart kan knapt overvurderast. Saman med smarte kontraktar og andre nyvinningar opnar det for det vi kan kalla Organisasjon 2.0; ein kapitalistisk modell der dagens institusjonar blir erstatta av «eigarlause» autonome organisasjonar. Med denne teknologien kan vi ha AirBnB-liknande føretak utan AirBnB i midten, Uber-liknande forretningsdrift utan Uber i midten og Amazon-liknande handelsplassar utan Amazon i midten.

Kva er verdien av ein slik innovasjon? Førestill deg at du skal setja ein verdi på Internett. I starten av 1990-åra ville mange seia at Internett er null verdt, og fram mot tusenårsskiftet ville mange sagt at dette er eit boble som vil sprekka. Og den sprakk i den velkjende dot.com-krisa. Men det var ikkje slutten på Internett, men starten på ei berekraftig utvikling som har gitt oss nett-gigantar som Google, Amazon, Facebook, Amazon og andre.

Etter meir enn 20 års web-utvikling med ei stadig sterkare sentralisering er tida kommen for ei omvelting i form av desentrale modellar og tilbake til dei originale Internett-idéane. Det er dette Bitcoin og dei andre opne blokk-kjedene representerer, og spørsmålet blir då: Kor mykje er dette verdt?

Eg er ganske sikker på at vi vil få ein korreksjon av prisane på kryptovaluta, og at dei som har ropt «ulv, ulv», vil få ei kortvarig gledesstund ved å peika på at «det var det vi sa!». Og så er eg ganske sikker på at Bitcoin (og andre kryptovaluta) er ganske mykje meir verdt om 5-10 år enn i dag.

[Siste del av innlegget var eigentleg meint som eit eige svar til Terje Erikstad sin kommentar "Verdensrekord i energisløsing" i DN 16.12.]

Bitcoins største problem er internt

Lenke til illustrasjonen

Innlegg i Dagens Næringsliv i dag (11.11.17) om det eg meiner er Bitcoins største problem: intern strid og splitting.

Dessverre har DN kutta innleiing og avslutning og innlegget blir dermed litt utan "hovud & hale". Her er original-innlegget slik eg sende det.

Bitcoins største utfordring er intern

Svein Ølnes, Vestlandsforsking

«If it doesn’t kill you it just makes you stronger» er eit uttrykk opprinneleg formulert av Friedrich Nietzsche, og utviklinga av Bitcoin ser ut til å følgja denne. Til meir kritikk og til fleire dommedags­profetiar utanfrå, til sterkare ser Bitcoin ut til å bli og til meir aukar kursen på valutaen.

Kina har strypt handelen med bitcoin og kryptovaluta, men etter ein kort dupp har vekslingskursen teke seg opp att til nye høgder. Jamie Dimon, toppsjefen for JPMorgan Chase (banken som fekk NOK 100 mrd. i bot for svindel i samband med finanskrisa!), er stadig ute med negative utsegner om Bitcoin, utan at det påverkar kursen i negativ retning. Og her heime meiner Finans Norge at Bitcoin kan rasera velferdsstaten! Dette utsagnet påverkar sjølvsagt ikkje den globale valutaen og er elles meir å rekna som ein skivebom.

Nei, dei største truslane for Bitcoin kjem heller innanfrå. Dei siste åra har diskusjonen rasa om korleis Bitcoin best bør auka kapasiteten. Frontane har vore steile og det har etter kvart resultert i splitting av sjølve blokk-kjeda («hard fork»). 1. august fekk vi den nye valutaen Bitcoin Cash, og i slutten av oktober fekk vi  Bitcoin Gold. Endå ei splitting, kalla SegWit2X, var planlagt i midten av november. Frå å ha eitt Bitcoin-system, får vi etter kvart mange! Om det var vanskeleg å forklara Bitcoin frå før, blir det ikkje akkurat enklare.

Skilnaden på valutaene som oppstår etter splitting, og andre kryptovalutaer som Ethereum eller Litecoin, er at dei har felles historie med Bitcoin. Det vil seia at dersom du eig Bitcoin før ei splitting, vil du etter splittinga ha same tal bitcoin både på den gamle og den nye Bitcoin-blokkjeda. Det høyrest jo flott ut; kven vil seia nei takk til gratis pengar? Men det er gratis pengar med ein bismak, for splittinga i stadig fleire valutaer skaper både forvirring og svekkjer tryggleiken til systemet. Det blir kamp om kva som er den “ekte” Bitcoin og har rett til å bruka namnet.

Såkalla vennlege splittingar, representerer ein mindre fare enn omstridde og til dels fiendtlege splittingar. Bitcoin Cash og Bitcoin Gold er relativt vennlegsinna splittingar der det er utvikla vern mot å gjennomføra feilaktige transaksjonar. Dersom det ikkje blir gjort noko for å skilja dei to bitcoin-variantane som oppstår etter ei splitting, vil nettverket ha problem med å vita kva for ein bitcoin du faktisk overfører. Då oppstår det fare både for å gjera feil og for å bli utsett for svindel («replay attack»). Vennlegsinna splittingar byggjer eit vern mot dette, medan andre splittingar ikkje gjer det.

Tidlegare i år kom ei gruppe kommersielle aktørar som i stor grad representerte graveindustrien og vekslingstenester, saman i New York og vart einige om ein avtale for å auka kapasiteten. Det første tiltaket var innføring av endringa SegWit, eit «knep» for å frigjera plass, men utan å bryta kompatibiliteten bakover. Den andre endringa var ei dobling av blokk-størrelsen. Den siste endringa ville krevja ei splitting (ein «hard fork»). SegWit vart innført 1. august i år, og etter planen skulle doblinga av blokk-størrelse skje rundt tre månader seinare, i midten av november. Men det var stor motstand mot doblinga av blokk-størrelsen. Enktel sagt har det vore vanlege Bitcoin-brukarar mot kommersielle aktørar, og særleg grave-interesser.

Frontane har vore steile i dei to leirane og miljøet bak New York-avtalen har ikkje villa byggja inn vern mot såkalla «replay»-angrep. Når i tillegg 80-90 % av grave­ressursane stilte seg bak avtalen, låg det an til ei veldig farleg splitting av Bitcoin. Det ville vore risikabelt å bruka Bitcoin i tida etter splittinga, og det ville også vorte ein «krig» for å kunna bruka Bitcoin-namnet. Seint onsdag kveld (08.11) kom meldinga om at SegWit2X vart trekt tilbake, og Bitcoin-miljøet kunne pusta letta ut – for denne gang.

Bak denne omstridde splittinga låg det også eit ønskje om å bli kvitt «brysame» utviklarar i Bitcoin-samfunnet. Bitcoin blir i dag vedlikehalde av ein liten kjerne på 3-4 utviklarar, tilsette av universitetet MIT. Det er mange fleire som kjem med endringsforslag til Bitcoin, men det er kjerne-utviklarane set endringane ut i livet når det er stor oppslutnad om det. Kjerne-utviklarane har lagt seg på ei forsiktig linje og har vore motstandarar av omdiskuterte splittingar. Det er ein del kommersielle interesser misnøgde med; dei vil ha større tempo i Bitcoin-utviklinga. Splittinga SegWit2X var difor også eit forsøk på å setja denne gruppa av utviklarar på sidelinja.

Uttrykket i starten kan også omskrivast til «if it doesn’t make you stronger, it just kills you», og det kan fort bli resultatet om slike interne kampar dukkar opp på nytt.

NOKIOS og Teknologiradar 2017

NOKIOS Teknologiradar 2017

Årets NOKIOS-konferanse (Norsk konferanse for IT i offentleg sektor) er nettopp avvikla i Trondheim og det var ein veldig bra konferanse. Det seier eg ikkje berre fordi eg var bidragsytar og ansvarleg for workshop om blokk-kjede (saman med Leif S. Flak, UiA, og Odd Ruud/Peter Frøystad, Evry), men fordi det gjennomgåande var gode presentasjonar og diskusjonar. Presentasjonar frå konferansen finn du her.

Gjennombrot for blokk-kjede
Det er også rett å seia at blokk-kjede (eller "blockchain" som dei fleste føretrekk å kalla det...") fekk det definitive gjennombrotet på årets konferanse. Eg har "masa" om å få Bitcoin og blokk-kjede på programmet dei siste tre åra, og i år skjedde det altså. I ettertid ser eg at det kanskje var like greitt å venta til i år. 2017 er det store gjennombrotsåret for blokk-kjede, også for offentleg sektor, i alle fall når det gjeld merksemd.

NOKIOS Teknologiradar 2017
Det som ikkje var så bra, var publikasjonen og presentasjonen Nokios Teknologiradar 2017. Teknologiradaren skal ta temperaturen på ny teknologi og i årets undersøking er det desse teknologiane som er løfta fram:

• Robotisering
• Blockchain
• Kunstig intelligens
• VR (Virtuell røynd/Virtual reality) og AR (Forsterka/utvida røynd/Augmented Reality)

Det er sjølvsagt blokk-kjede eg har hengt meg opp i. Den delen står til stryk i Teknologiradaren!

Det er særleg omtalen av teknologien som opprører meg. Og ein feilaktig og til dels forvirrande omtale gir grunn til å tru at spørjeundersøkinga har vorte "som ein ropar i skogen får ein svar".

Omtale av blokk-kjede

Eg vil ta for meg avsnitt for avsnitt i publikasjonen og gå kritisk gjennom teksten. Kommentarane mine er i raudt; originalteksten i svart.

Blockchain

Forklaring

En blockchain er en datastruktur som gjør det mulig å lage et digitalt register for transaksjoner (hovedbok), hvor kopier av registeret er lagret på et nettverk av datamaskiner. Den bruker kryptografi for å la hver deltaker i nettverket redigere hovedboken på en sikker måte, uten at den trenger god-kjennelse fra en sentral myndighet.

Før penger byttet folk varer og tjenester direkte. Hvis jeg har lyst på et eple, kunne jeg finne en annen person som hadde lyst til å bytte eple sitt med f.eks. en pære som jeg hadde i min beholdning. Det er ikke alltid man har byttevaren tilgjengelig, og dette forsto de som fant opp penger. Penger er egentlig et symbol på en verdi, og tilsvarer ulike varer som kan kjøpes ved at verdien på varen settes tilsvarende. En bank sørger for å garantere for pengenes verdi og integritet.

Når jeg bytter inn penger med et eple, så er det banken som garanterer for at pengene har en verdi. Hvis banken mangler penger, kan den i teorien trykke opp flere penger. Dette er regulert slik at ikke alle banker bare kan skape egne penger fritt, men prinsippet er det samme, penger garanteres av banken. Man har tillit til at banken garanterer for pengene man bruker.

Systemet er bygd opp slik at når jeg handler et eple, så har jeg tillit til at jeg får det jeg betaler for (jeg har fysisk et eple i hånden), selger har tillit til at pengene jeg gir ham har verdi (De er fysisk i hånden hans og banken garanterer for pengenes verdi). Dette fungerer utmerket når man har fysiske penger. Hva skjer hvis en datamaskin lagrer pengene dine? Det moderne bankvesen har for lengst digitalisert valutabeholdningen sin, og bare en brøkdel av pengene som finnes i verden er i fysisk form. Det meste er digitalt. Fortsatt er det banken som garanterer for verdien, du har bare ikke pengen fysisk i hånden, man har gjerne et bankkort.

Hva skjer hvis man fjerner banken? Hvis jeg ønsker å bytte inn et eple mot penger fra en vilt fremmed, hvordan kan jeg stole på ham uten penger fra banken? Og hva skal jeg bytte det mot, en post-it hvor det står «skylder deg et eple»? Dette er ikke en god løsning, og hvis man skal handle med mange så er det upraktisk.

Digital handel har enda et problem, det finnes ingen god løsning for å garantere for at ikke en av partene i en transaksjon utfører den på nytt med en kopi. Uten banken som garantist, kan jeg eller den jeg handler med opprette egne penger i det uendelige. Den digitale valutaen har ingen tillit når alle kan sette sin egen pengebeholdning. Da kan jeg i teorien bruke penger, og så kopiere opp nye.

Denne problemstillingen har et navn «the double spending problem », og var et uløst problem frem til Satoshi Nakamoto designet en blockchain database i 2008 og gjorde det til en komponent i den digitale valutaen bitcoin.

Eg trur ikkje denne forklaringa på pengar, og korleis dei oppstod, ville vorte godkjent i ein økonomi-eksamen, men eg skal la den gå. Det som er direkte feil, er at bankane garanterer for verdien av pengane. I eit land med fiat-basert pengesystem, er det ingen som kan garantera for verdien av pengane (spør folk i Venezuela, Brasil, Argentina, Zimbabwe...). Det er styresmaktene si styring av landet og økonomien som avgjer verdien av pengane, og styresmaktene har eit viktig instrument i form av ein sentralbank. Problemet med kopiering ("double spending") er korrekt, men ikkje at det var blokk-kjede forstått som lagringsstruktur, som løyste problemet. Det var konsensusmodellen som løyste det, ikkje blokk-kjeda!

Det er feil at kryptografi blir bruk til å la kvar deltakar i nettverket redigera hovudboka. For det første er blokk-kjeder "append-only", ikkje redigeringar i eksisterande data. For det andre er det i opne blokk-kjeder eit lotteri som avgjer kven som får lov til å leggja til blokker (lagra nye data).

Alt i alt ei litt omstendeleg og forvirrande innleiing til blokk-kjede.

Kort om historisk utvikling
Fra 2008 og til 2010 jobbet Nakamoto med utviklingen av bitcoin. Utviklingen av bitcoin gjorde den til den første digitale valutaen som løste ”double spending” problemet.

Siden 2008 har det blitt utviklet mange digitale valuta som alle baserer seg på blockchain, og verdien til en bitcoin har p.d.d. passert $5500.

Den nyeste utviklingen til blockchain er smarte kontrakter, som gjør det mulig å laste opp dokumenter og kriterier inn i blockchainen. Dette er en utvidelse fra bitcoin som er en ren valuta, og viser noe av det blockchain kan brukes til utover digital valuta.

Litt av problemet her er at forfattarane antydar ein slags Blockchain 1.0, 2.0 osv. I denne framstillinga ligg det ein påstand om at Bitcoin er den første og mest primitive av kryptovalutaene, medan seinare kryptovalutaer som Ethereum og andre er meir avanserte. Dette er ikkje tilfelle. Ethereum kompletterer Bitcoin og tilbyr noko anna. Det er ikkje dermed sagt at den er meir avansert. Den har t.d. endå større skaleringsproblem enn Bitcoin. Også andre kryptovalutaer gjer små og større endringar som totalt sett gjer kryptovaluta-økosystemet meir robust. Dei fleste av dei rundt 1000 kryptovalutaene (og eit veksande tal token/appcoins) vil døy ut fordi dei ikkje tilbyr interessante nok alternativ eller av andre grunnar ikkje får stort nok gjennomslag. Sjølv om det ikkje nødvendigvis er slik at "vinnaren tek alt", har Bitcoin ein enorm fordel som den første og mest robuste og sikre av alle kryptovalutaer.

Eksempel på mulighetsområde i offentlig sektor
En blockchain kan brukes til å holde på informasjon, ikke bare informasjon om digital valuta.
I offentlig sektor er det blant annet mulig å legge inn pasientdata, røntgenbilder, bilregister, eiendomsregister osv. inn i en blockchain.

En blockchain garanterer for integriteten til dokumentene og kan i tillegg kryptere dataene slik at alle som ikke er et medlem av den spesifikke blockchainen, ikke har tilgang til dataene. Sykehus kan sette opp en egen privat blockchain hvis medlemmer er hvert enkelt helseforetak. Slik kan de laste opp pasientdata som helseforetakene har tilgang til, mens andre ikke har det.

Et annet mulighetsområde er utstedelse av offentlige dokumenter til privatpersoner. Det offentlige kan legge en kryptert utgave av dokumentet på en blockchain og gi en privatperson tilgang til sitt dokument. Hvis denne personen ønsker å bruke dokumentet i f.eks en jobbsøknad, så kan hun gi midlertidig tilgang til firmaet hun søker jobb på, som ikke trenger verifisere at dokumentet er autentisk fordi det ligger på det offentliges blockchain og som ikke kan endres av jobbsøkeren eller andre.

Ei blokk-kjede kan ikkje garantera for integriteten til dokument utan vidare! Dette er ei av dei største og mest vanlege mistydingane om blokk-kjedeteknologi. Systemet med hash-peikarar gjer at forsøk på endringar er lett å oppdaga, men det betyr ikkje at det er umuleg. Det er sikkerheitsmodellen som avgjer kor lett eller vanskeleg det er, ikkje blokk-kjeda i seg sjølv. Her er skiljet mellom opne (public) og lukka (private) blokk-kjeder viktig. I ei privat/lukka blokk-kjede er det ingen som kan hindra dei kontrollerande aktørane å gjera endringar om dei bestemmer seg for det. Det kan også skje i ei opa blokk-kjede, men då vil det ofte resultera i ei splitting (jf. den omstridde splittinga av Ethereum i fjor sommar).

Eksemplet med verifisering av dokument, t.d. jobbsøknad, forstår eg rett og slett ikkje. Korleis kan dei forklara at dokumentet ikkje treng å verifiserast fordi det ligg på ei offentleg blokk-kjede?

Eksempler på praktisk bruk i dag
Et eksempel på praktisk bruk i dag er pantepenger i regi Røde Kors. Røde Kors opprettet en blockchain for egen digital valuta i en flyktningeleir, og gav de som leverte inn plastflasker sin egen digitale valuta. Fordelen ved dette, var at den digitale valutaen fulgte personen, og kunne dermed ikke stjeles av andre. Slik minsket de mulighetsrommet for korrupsjon i flyktningeleiren.

Noen banker har begynt å se på bruk av blockchain som intern digital valuta i ulike former, bla. overføringer mellom filialer eller til andre banker som er med i blockchain samarbeidet.

Eksempelet med Røde Kors er interessant.

Forutsetninger for å ta i bruk og grensesnitt mot annen teknologi
Forutsetningen for å ta i bruk blockchain i dag er forståelse for hvordan en blockchain fungerer. Mange kommersielle aktører har utarbeidet egne rammeverk som skal gjøre det enkelt å komme fort i gang med en egen blockchain, deriblant de mest kjente skyaktørene Amazon, Microsoft og IBM.

Utfordringen til bla. Bitcoin er at ledgeren, som alle som er medlemmer av blockchainen må ha en lokal kopi av, kan være ganske stor. For Bitcoin er denne nå på over 100 Gb (Januar 2017). Dette er et mindre problem for små private blockchains. Blockchains som har mange transaksjoner, slik som bilregisteret, vil kunne bli ganske store. Ingenting i «hovedboken» slettes, og alle transaksjoner er der for evig tid.

Blockchain er en relativt ny teknologi og grensesnittet mot annen teknologi er fortsatt litt variabel. En blockchain vil erstatte tradisjonelle databaser for sitt bruksområde.

Det stemmer at ei forståing av korleis teknologien fungerer, er viktig for dei som vil ta den i bruk. Forfattarane viser ikkje ei slik forståing. Det er avgjerande å forstå at blokk-kjedeteknologien er ein desentral teknologi. Den har fordelar og ulemper. Fordelane er ein svært robust teknologi mot manipulering og sensurering (opne blokk-kjeder). Ulempene er ineffektivitet. Tek du bort den første delen, eller ikkje treng desentraliseringa, står du att med eit ineffektivt system. For å sitera Gideon Greenspans "Do you really need a blockchain for that?": 

"If your requirements are fulfilled by today’s relational databases, you’d be insane to use a blockchain."

Og det verkar som forfattarane går i den fella. Bruksområdet dei omtalar (bilregister, helseopplysningar) blir handtert langt meir effektivt i tradisjonelle databasar.   

Viktige trender og forventet utvikling
Akkurat nå er man i startgropen med blockchain-teknologi. Mange leter etter bruksområder, og noen har prøvd ut brukstilfeller. Det er tydelig at blockchain-teknologi har mange bruksområder, men om det kommer til å være en fullgod erstatter til de systemene man allerede har gjenstår å se. Noe av utfordringene blockchain har er at «hovedboken» bare vokser og vokser. Når skal man «arkivere» de gamle transaksjonene og unngå at de vokser seg inn i himmelen? Dette jobbes det med, og hvis man finner et fullgodt skjæringspunkt mellom distribuert tillit og ytelse kan dette virkelig revolusjonere måten vi tenker på forflytting av dokumenter og verdipapirer mellom folk.

Igjen er det oppfatninga av at blokk-kjedeteknologien skal erstatta dagens database-løysingar. Det er ikkje nokon grunn til å gjera det. Tilbake til Gideon Greenspan, som det også må leggjast til er ein varm forsvarar for private/lukka blokk-kjeder. Han listar opp ein del essensielle vilkår som oppfyllast for at du skal vurdera å ta i bruk blokk-kjedeteknologi. Nokre av dei mest sentrale, er:

1. Du må ha behov for ein delt database 

2. Fleire aktørar må kunna skriva/leggja til (ikkje berre kan, men må)

3. Fråver av tillit. Er det tillit mellom partane, er blokk-kjedeteknologi bortkasta.

4. Må vera eit behov for å fjerna tiltrudd tredjepart.

5. Det bør helst vera interaksjon mellom transaksjonane frå ulike aktørar.

6. Blokk-kjeda må ta hand om eit sett reglar (som ein aktør ikkje kan setja eller kontrollera åleine)

7. Det må vera ei godkjenningsordning (validering) av nye transaksjonar/blokker. I opne blokk-kjeder er det ein tilfeldig prosess (lotteri), i lukka blokk-kjeder går det på omgang ("round-robin")

8. Nokon må gå god for eigedelar ("Who stands behind the assets on the blockchain?")

Greenspan meiner at kvar og ein av desse åtte krava må vera oppfylte for at det skal vera noko poeng å bruka blokk-kjedeteknologi. Sjølv om dette kan diskuterast, viser han i alle fall at å erstatta ein tradisjonell database med blokk-kjede, slik mange prøver, er bortkasta.

Konklusjonen er at den delen av Teknologiradaren som handlar om blokk-kjede, er meir forvirrande enn oppklarande. Om du ikkje visste mykje om blokk-kjede på førehand, blir du garantert meir forvirra etter å ha lese dette. Og det er synd, for er det noko som er viktig i opphaussinga av blokk-kjedeteknologi, er det oppklarande informasjon. 

Kvifor har Bitcoin verdi?

I samband med Forskingsdagane 2017, som har tema verdi og kva som gjer noko verdifullt, har eg skrive ein kronikk som stod på trykk i Sogn Avis og Firda i går. Kronikken har tittelen "Kvifor har Bitcoin verdi?". Tittelen minner mykje omTorbjørn Bull Jenssens masteroppgåve i samfunnsøkonomi frå 2014, "Why Bitcoins Have Value, and Why Governments Are Skeptical". Kronikken hentar sjølvsagt frå Torbjørn si oppgåve, men er ikkje ein kortversjon. Eg vil tilrå lesa oppgåva (også).

Oppdatering 03.11.17: Forsking.no har også publisert kronikken.

Kvifor har Bitcoin verdi?

Mange har høyrt om Bitcoin, desse merkelege Internett-pengane som på få år har auka frå mindre enn eitt øre til i dag rundt 30.000 kroner for ein bitcoin. Korleis er det muleg når det ikkje er noko handfast bak, berre programvare med eitt-tal og nullar?

Svein Ølnes, forskar innan teknologi og samfunn ved Vestlandsforsking

Spørsmålet om korleis digital valuta kan ha verdi, fører oss fort til dagens offisielle pengar – norske kroner, euro eller amerikanske dollar. Korleis kan dei ha verdi? Desse pengane er jo heller ikkje knytte til noko konkret; ein 200-kronerssetel er berre papir, og om du går til Norges Bank, kan du berre få att ein ny 200-kronerssetel.

Gullstandarden
Det var lettare å forstå verdien av pengar den gongen pengane våre var knytte til gull. Då kunne du gå til banken med ein pengesetel og få ut ei tilsvarande mengde gull. Gullstandarden vart avskaffa i 1971, då USA sin president Richard Nixon i ein vidgjeten tale kunngjorde at det var slutt på koplinga mellom dollaren og gull. Mange frykta at pengesystemet då ville bryta saman, sidan pengane ikkje lenger var knytte til noko konkret. Men det gjekk bra; overgangen skjedde utan dramatikk.

Pengar baserte på tillit
Men kva er det då som gir vanlege pengar verdi? Jau, ein tillit til at staten held orden i dei økonomiske sakene og ikkje rotar det til for oss. Det kan verka sjølvsagt for oss, men det er nok å spørja ein innbyggjar i land som Venezuela, Argentina eller India (lista er lang) for å sjå at det ikkje er slik overalt.

Så lenge styresmaktene held styr på økonomien, kan innbyggjarane ha tillit til at pengane held seg nokolunde i verdi. «Nokolunde» betyr her at dei fleste land styrer etter eit inflasjonsmål på rundt 2–2,5 prosent. Med andre ord vil 100-lappen du hadde ved nyttår berre vera verd 97,50 når året er omme.

Det motsette av inflasjon er deflasjon. Då blir pengane meir verde etter som tida går. Om økonomar er redde for høg inflasjon, er dei endå meir redde for deflasjon. Deflasjon fører til at folk flest vegrar seg for å bruka pengar. Buksa som kostar 1000 kroner i dag, vil i realiteten kosta mindre neste dag, og endå mindre ei veke seinare fordi pengane aukar i verdi. Dei som har lån får ekstra tøffe tider fordi lånet blir større og større i realverdi. Dette skjedde mellom anna på 1930-talet, etter det store krakket.

Tilliten til pengar er difor avhengig av at styresmaktene held orden på økonomien.

Bitcoin-kur i USD fram til oktober 2017

Pengar kan vera så mangt

Gjennom historia har mykje rart fungert som pengar. Fjør av sjeldne fuglar, perler, skjel og mykje anna har vorte nytta som bytemiddel i handel med varer. Økonomar er ueinige om korleis pengar først oppstod, men dei eldste myntane kan sporast tilbake til 5–600 år før Kristus.

I dei fleste lærebøkene i økonomi kan me lesa at pengar oppstod fordi byte av varer etter kvart vart tungvint. Den som hadde korn å selja og ville kjøpa kjøt, måtte finna nokon som hadde kjøt å selja og som ynskte å kjøpa korn. Pengane kom til nytte som eit middel for å gjennomføra handel.

Det er likevel mykje som tyder på at denne teorien ikkje stemmer. Folk har handla i tusenvis av år, også utan pengar. I den sumeriske kulturen førte dei rekneskap på leirtavler og skreiv opp kven som skulda kva. Handelen var med andre ord basert på gjeld , og det som på fagspråket heiter IOU («I owe you»).

Krava pengar må oppfylla
Det er enkelte sentrale krav til varer om dei skal fungera som pengar. Dei må vera avgrensa i tal, haldbare, transportable og vanskelege å forfalska. I tillegg bør dei også kunna delast opp i mindre einingar og kunna bytast fritt mellom personar. Det siste betyr at dei må vera einsarta og i praksis ikkje kunna sporast.

I 1749 sende Hew Craufurd ein 20-pundssetel i posten til ein mottakar. Setelen kom ikkje fram; truleg vart han stolen på vegen. Som den pertentlege mannen han var, hadde Craufurd notert serienummeret på setelen, og sette inn ein annonse i avisa. Setelen dukka etter kvart opp i Bank of Scotland. Craufurd gjorde krav på setelen og det vart til slutt ei rettssak. Dommaren kom fram til at Craufurd ikkje kunne gjera krav på setelen, sjølv om han beviseleg var identisk med setelen som hadde kome på avvege. Hadde Craufurd vunne fram med kravet, ville dagens pengesystem vore annleis. Du kan med andre ord ikkje gjera krav på ein setel med eit spesielt serienummer.

Kva med Bitcoin?
Bitcoin fyller alle krava over, og kan slik sett fungera som pengar. For å forstå verdien av den nokså nye, digitale valutaen, må me likevel sjå forbi sjølve pengane bitcoin og mot det underliggjande systemet. Bitcoin er også eit eige betalingssystem i tillegg til å vera pengar. Det er eit system som let deg overføra pengar utan å gå via ein tredjepart, som vanlegvis er ein bank. Eg kan like lett overføra bitcoin til ein bonde i Nepal som til kollegaen min på nabokontoret. Det einaste kravet er at ein må ha ein mobiltelefon. Du kan sjå på det som eit Vipps som fungerer over heile verda, uavhengig av om mottakaren har bankkonto eller ikkje.

Men som Craufurd sin setel, har Bitcoin også eit slags serienummer. Alle dei digitale myntane kan sporast tilbake til augneblinken då dei oppstod. Det er difor ein diskusjon om valutaen eigentleg fyller kravet om å vera ombyttbar.

Pris er lik forventningar om framtida
Pengar kan som kjent både stiga og falla i verdi, og for Bitcoin peikar pilene førebels oppover. Det handlar om at teknologien bak pengane, den såkalla blokkjeda, har vist seg å kunna brukast til langt meir enn pengeoverføringar. Det har skapt forventningar og fått pengedelen av Bitcoin til å auka kraftig i verdi. Å setja ein verdi på Bitcoin blir difor nesten som å prøva å setja ein verdi på sjølve Internett. Alle skjønnar kor viktig nettet er, men fordi det er ope og fritt, er det ikkje sett nokon verdi på det. Bitcoin er «Internettet av pengar», og med pengane bakte inn i systemet, får det òg ein konkret verdi. Om verdien av Bitcoin vil halda fram med å auka, veit ingen svaret på. Akkurat det har Bitcoin til felles med gammaldagse pengar.

Regulering av bitcoin

Svar på siste innlegget til Espen Sirnes i debatten om Bitcoin bør forbyast. Den stod på trykk i Dagens Næringsliv 13.10.17.

Regulering av bitcoin

Svein Ølnes og Guttorm Flatabø, Vestlandsforsking, 03.10.2017

Espen Sirnes, UiT, gjev i eit lesarinnlegg i DN 27. september uttrykk for at det skal vera sprik i svara på innlegget hans frå Marius Hansen og oss. Det er ikkje noko slikt sprik. Hansen peikar på omfattande registrering på marknadsplassar for bitcoin, noko me også gjer i vårt innlegg. Me la også til at bitcoin kan sporast tilbake til IP-adressa til avsendar og mottakar. Men som hovudsak er bitcoin-kjøparar alt registrerte gjennom børs-handelen.

Bitcoin og anna kryptovaluta er i dag i eit limbo. Lover og reguleringar er ikkje laga for digitale valuta og nyvinningane som følgjer med. Dei bedriftene som likevel prøver seg, freistar som regel å følgje lovene så godt det let seg gjere. «Børsane» held som regel også nøklane til både kjøpar og seljar, noko som i seg sjølv er problematisk sikkerheitsmessig.

Men det Sirnes i bunn og grunn ser ut til å ta til orde for, er at staten eller bankane skal halde nøklane til alle pengar den dagen fysiske kontantar er avvikla. Det er konsekvensen av hans argumentasjon. Likevel har han «stor tro på blokkjedeteknologien», ein teknologi ingen ville fått høyrt om dersom Sirnes’ idé hadde vore rådande frå starten av.

Skatteetaten må arbeida for å få informasjon også frå Bitcoin- og kryptobørsar på same måten som dei i dag får informasjon frå andre finansinstitusjonar. Finanstilsynet må også regulere bitcoin-handel slik dei regulerer annan valutahandel. Og så må det arbeidast for internasjonale avtalar på området, slik skattedirektør Hans Chr. Holte generelt tek til orde for i DN 28. september. Det må også leggjast betre til rette for å betala korrekt skatt av kryptovalutahandel, og her har styresmaktene ei utfordring i å gjera prosessen enklare for folk.

Bitcoin og retten til sporfri ferdsel

Espen Sirnes, UiT, svarte på innlegget vårt i eit nytt lesarinnlegg i DN 13. sept. Guttorm og eg sende inn svar på dette igjen, men det er førebels ikkje publisert av DN og det vart publisert i DN 18. september.

Bitcoin og retten til sporfri ferdsel

Svein Ølnes og Guttorm Flatabø, Vestlandsforsking, 14.09.2017

Espen Sirnes ved Universitetet i Tromsø, meiner i DN 13. september at alle betalingar skal vera sporbare, men med unnatak for tungvinne betalingsløysingar. I tråd med denne logikken kunne Bitcoin vore ok dersom valutaen hadde vore meir tungvinn i bruk. Hovudspørsmålet i diskusjonen er om vi framleis skal ha rett til sporfri ferdsel (jf. Jon Bing), også etter at fysiske kontantar er borte. Vi meiner at personvernet også må gjelda for betalingsløysingar.

For å kjøpa bitcoin må du oppgi namn så sant du ikkje kjøper av ein privatperson. Igjen fungerer det akkurat som andre kontantar. Det er dette som er Bitcoins kontaktpunkt mot det ordinære banksystemet, og dermed blir Sirnes’ krav om utestenging merkeleg.

Forslaget om at det Sirnes kallar «bitcoin-børsen» (det finst ingen «bitcoin-børs», men Sirnes meiner kanskje vekslingstenester?) skal ha tilgang til eigarane sine private nøklar, viser til fulle kor lite han har forstått av teknologien. Det er jo nettopp den desentraliserte tryggleiken som er kjernen i Bitcoin og kryptovaluta. Sentraliserte løysingar gir stor risiko for datainnbrot og kompromittering av viktig informasjon. Eksempla er mange og det er nok å nemna den nylege Equifax-skandalen med bortimot 150 mill. kredittopplysningar på avvege og Yahoo med over 1 milliard person¬opplysningar. Lista er dessverre mykje lenger. Bitcoin har vist ein veg ut av dette uføret, og den vegen må ikkje stengjast med krav om ein like dårleg sikkerheitsmodell som elles i finansverda.

Forby framtida!

Dette er eit svar på Espen Sirnes, førsteamanuensis ved Universitetet i Tromsø, sitt lesarinnlegg i Dagens Næringsliv 5. sept. der han tok til orde for å forby Bitcoin. Innlegget er skrive saman med kollega Guttorm og med god hjelp frå kollega Idun til formulering og rettskriving. Det vart sendt til DN, men dessverre har dei valt eit anna svar og stod på trykk 11.09 (bak betalingsmur). Dessverre har dei laga ein eigen tittel.
Lesarinnlegget til Espen Sirnes finn du her på bloggen hans.


Forby framtida!
Svein Ølnes og Guttorm Flatabø, Vestlandsforsking, 06.09.2017

Bitcoin må bli forbode, meiner Espen Sirnes ved Universitetet i Tromsø, ettersom valutaen berre er egna for kriminell verksemd. Med ei slik grunngjeving, burde Sirnes også ta til orde for å forby kontantar generelt, i tillegg til over tusen alternative kryptovalutaer. Som forskar bør Sirnes også setja seg inn i forskingslitteraturen på området. Då vil han sjå at det som kan kallast «lyssky» aktivitet ved hjelp av Bitcoin har vist ein klar nedgang og no berre utgjer ein liten del av alle transaksjonar (Tasca et al.: «The Evolution of the Bitcoin Economy», 2016). Kriminelle har etter kvart forstått at Bitcoin ikkje er anonymt, men pseudonymt, og at dersom det kan etablerast ei kopling mellom ein transaksjon og ip-adressa  den er sendt frå, raknar alt.

Bitcoin er ein svært viktig innovasjon, kanskje på linje med web-en. Det er vanskeleg å overvurdera betydninga av  denne teknologien, og det blir nok også reflektert i den stadig stigande verdien av Bitcoin spesielt, og kryptovaluta generelt. Bitcoin og kryptovaluta er eit område med svært mykje aktivitet, både gjennom utvikling av den underliggjande teknologien (programvaren), gjennom stadig meir forsking og ikkje minst stadig aukande bruk og nye bruksområde.

Utfordringane med Bitcoin og kryptovaluta generelt må løysast på andre måtar enn med forbod. Styresmaktene har alt mange av verktøya dei treng  for å handtera ein del av utfordringane, noko m.a. opprullinga av Silk Road viste.

I staden for å ropa på forbod, bør Espen Sirnes og andre i akademia bidra med forsking på utfordringane. Det har vi valt å gjera ved Vestlandsforsking.

Partia sin IT-politikk 2017

I august 2013 gjekk eg gjennom partia sine program og såg på kva dei meinte om IT-politikk. Venstre kom ut på topp, med MDG og Piratpartiet hakk i hæl. Høgre og Senterpartiet delte jumbo-plassen!

Venstre på topp, Frp på botnen
I årets vurdering kjem igjen Venstre ut på topp. Eg har ikkje vurdert Piratpartiet i år, men som ved Stortingsvalet i 2013 kjem også MDG høgt opp. Begge har fått litt lågare utteljing enn sist og det er fordi eg forventar at dei har oppdaterte tankar om digitaliseringa og særleg dei utfordringane den gir i høve reduksjon i arbeidsplassar. Men det er ingen som vil ta den debatten.

Utanom desse to partia er det tynnare når det gjeld IT og digitalisering. Høgre klarer seg betre enn sist då dei hamna på jumbo-plass. Også Senterpartiet er litt betre, men framleis er det magert og eit uforståeleg unytta potensial når det gjeld å kopla den omfattande desentraliseringspolitikken også til Internett-politikk og digitalisering. Frp hamnar på jumboplassen i år. Det er svært tynne saker dei har å fara med. Det ser ikkje ut som dei har fått med seg utviklinga i offentleg sektor den tida dei har vore i regjering. Også Raudt og Krf sine program er tynne på digitalisering, men eg gir dei to på terningen for den prinsippielle haldninga til Internett (Raudt) og personvern/styrking av svake grupper (begge).

Vurderingskriterium
Sjølv om dette er ein høgst subjektiv gjennomgang av partiprogramma, vil eg denne gangen setja opp nokre kriterium for det eg meiner er god IT-politikk.

Eg vil særleg sjå etter:
- omtalen av IT-teknologi; om det "berre" er eit verktøy eller om teknologien blir drøfta på eigne premissar og som ei endrande kraft i samfunnet.

- kva partia meiner om Internett og Internett-politikk (herunder m.a. nettverksnøytralitet, sensur, desentralitet, styring, ja om dei har synspunkt på det i det heile!)

- personvern

- ambisjonar for digitalisering i offentleg sektor og kva konkrete forslag partia har

- IT-studieplassar, satsing på IT høgare utdanning

- politikk for IT-etablering og IT-etablerarar

- syn på digitalisering og automatisering og kva endringar me må gjera i samfunnet på grunn av det

I gjennomgangen av partiprogramma har eg særleg sett på inndelinga av tema og om IT eller digitalisering er nemnt der. Vidare har eg søkt på orda 'digital' og 'Internett' meir som ein peikepinn på kor viktig temaet er for partia.

Venstre

Venstre var vinnaren ved forrige vurdering av IKT-politikk og har slik sett mykje å forsvara. Det ser ut som dei har fått med seg at eg kåra dei til vinnar, for eit av kapitla i programmet heiter "Fremst på IKT og digitalisering" :)

Partiprogrammet levnar ikkje tvil om at Venstre er opptekne av digitaliseringa og forstår kor viktig denne er for nær sagt alle delar av samfunnet.

På minussida noterer eg at eg ikkje finn nokon nynorskversjon (men det må vel Venstre ha??).

Så mange ganger er følgjande ord brukte i partiprogrammet:
"Digital"/"Digitalisering": 89
"Internett": 18

+ har forstått kor viktig IKT og digitalisering er, på alle område
+ har klare mål for digitaliseringsarbeidet i offentleg sektor (og andre område)
+ understrekar verdien av det opne Internettet
+ programfesta koding i skulen
+ understrekar personvernet, også i pengepolitikken ved å krevja at fysiske kontantar skal oppretthaldast fram til eit digitalt, sporingsfritt alternativ er på plass
+ går i mot etableringa av eit digitalt grenseforsvar (DGF) slik det føreligg som framlegg
- ikkje mykje å trekkja for her, men kunne kanskje ønskt eit tydelegare punkt om samordning og plattformtenking i offentleg sektor, og ikkje berre digitalisering av tenester
- kunne ønskt at Venstre, som tidlegare hadde forsøk med samfunnslønn på programmet, ville problematisert følgjene av ytterlegare digitalisering (robotifisering, automatiserg generelt) og det sannsynlege tapet av arbeidsplassar
- hadde vel rekna med at Sveinung Rotevatn no har skjønt kor viktig Bitcoin og blokk-kjedeteknologi er, men finn ikkje spor av det ;)

Her er lenke til partiprogrammet.


MDG

Miljøpartiet Dei Grøne er den litt rampete halvbroren til SV. I gjennomlesing av partiprogrammet "Ta vare på framtida" kan det ved første augekast sjå ut som det er SV sitt partiprogram ein les. Men MDG er ein del tydelegare på forsvaret av digitale rettar og kampen for eit fritt og ope Internett.

Partiet vil ha ei sterkare sentral styring av offentlege IT-prosjekt og vil ha større grad av felles IT-system for offentlege etatar.

Dilemmaet mellom forsvar av opphavsrett og mulegheiter som følgje av digitalisering blir innrømt og partiet vil ha ei utgreiing av korleis opphavsrett og støtte til kunstnarar kan oppretthaldast utan at det går på kostnad av innskrenking av den digitale utviklinga. Dette er i motsetnad til SV som nesten utelukkande ser dette frå opphavspersonen si side. MDG vil også redusera vernetida for opphavsretten (men her meiner eg partiet burde gått lenger og t.d. føreslått ei aktiv haldning til forsvar av opphavsretten etter opphavspersonen er død, ved at etterlatne som overtek rettane aktivt må forsvara dei for å unngå at dei fell i det fri).

"Digital"/"Digitalisering": 35
"Internett": 5

+ tydelege på forsvaret av eit fritt og ope Internett (m.a. lovfesting av nett-nøyrtralitet)
+ tydelege på forsvaret av retten til å vera anonym på nettet
+ tydelege på personvern i det digitale samfunnet
+ redusera vernetida for åndsverk omfatta av opphavsretten
- seier ikkje noko om digitalt grenseforsvar
- litt uklare på digitalisering i offentleg sektor; handlar mykje om digitalisering av enkelttenester

Her er lenke til partiprogrammet.

Arbeidarpartiet

Arbeiderpartiet har ikkje eigen omtale av teknologi i partiprogrammet, men omtalar digitalisering først og fremst i kapitla om arbeid og helse. Mange runde formuleringar, og der dei er konkrete, blir det litt rart (eksempla med stordata og kunstig intelligens ser ut til å vera gripne ut av lufta, utan å bli sette i kontekst).

"Digital"/"Digitalisering": 81
"Internett": 4

+ understrekar det offentlege (staten) sitt ansvar for infrastruktur-utbygging (breiband ++)
+ taktskifte for digitalisering i offentleg sektor (men utan å bli særleg konkret)
+ strategi for datasenter-utvikling
+ fleire IT-studieplassar og satsing på teknologiske miljø
+ sikra leiande fagmiljø på områda sikkerheit og sårbarheit

- lite konkret, mange "fromme ønskje"
- merkelege innslag av teknologival ("satsing på stordata i offentleg sektor", "etablera nasjonalt senter for kunstig intelligens")
- seier ikkje noko konkret om Digitalt grenseforsvar (DGF), men formuleringa "For nedkjemping av internett-basert kriminalisert er god utnytting av teknologi og sivil kompetanse nødvendig" kan kanskje tolkast som ei støtte til dette. Med AP sin historie i overvaking, tyder alt på at dei vil støtta innføringa av DGF.

Her er lenke til partiprogrammet.


Høgre

Heller ikkje Høgre omtalar teknologi eller digitalisering for seg, men som del av anre hovudområde. Første gangen me støyter på digitalisering i Høgre sitt partiprogram, er under kapitlet "Sikre og skape arbeidsplassar". Her har dei underkapitlet "Digitale muligheter og delingsøkonomi" (ja, kapitlet har denne overskrifta trass i at det er nynorsk-versjonen..). I dette kapitlet er det elles forenkling av regelverket for ikkje å hindra nye digitale tenester som er hovudinnhaldet, og det er jo bra.

Omtalen av digitalisering i offentleg sektor ber preg av eit forsvar for eksisterande regjeringsperiode og har mange "vidareføre", "halde fram" og er lite konkret. Kva betyr t.d. punktet "ta i bruk løysingar i nettskya der det er det mest effektive"? Det er jo totalt uforpliktande og går utanom hovudspørsmålet: korleis leggja til rette regelverket for at dette skal blir muleg, og korleis ta inn over seg endringane som skjer innan personvern i EU (GDPR) i mai 2018?

"Digital"/"Digitalisering": 75
"Internett": 2

+ Norge skal arbeida internasjonalt for at Internett framleis skal vera ein open plattform
+ gjennomgang av regelverket for å sleppa til nye digitale tenester, gjennomgåande forenkling
+ oppretta fleire IT-studieplassar

- lite konkret, mykje forsvar av det som er gjort i inneverande regjeringsperiode
- dei teknologiske utfordringane me står overfor i samfunnet blir i liten grad problematisert
- IT og teknologi "berre" eit verktøy

Her er lenke til partiprogrammet.


SV

Hovudoverskrifta på partiet sitt program for dei neste fire åra er "Ta kampen for eit varmt samfunn". Teknologi og digitalisering er som kjent kaldt, så det har vel dårleg plass under ei slik overskrift, eller?
Partiprogrammet er i alle fall lett tilgjengeleg på begge målformene. Men nynorskversjonen blir skjemd av dårleg språk av typen "Når offentlege tenester utviklast..". Desse formuleringane går att i heile programmet.

SV vil at alle personar skal ha ein personifisert inngang til offentlege tenester. På ein måte eksisterer det i dag gjennom den felles inngangen via ID-porten. Men på ei anna side har partiet rett i at det berre er inngangen til ein fragmentert offentleg sektor. Du treng stort sett berre å logga inn ein gang, tenestene er ikkje samla med brukaren i sentrum, brukaren må oppsøkja kvar enkelte etat og teneste.

Partiet har stor tru på det offentlege, også i digitalisering generelt. Punktet om at Innovasjon Norge må styrkast for å støtta utviklinga av digitale tenester, app-teknologi og spel er eit eksempel på dette. Innovasjon Norge bør støtta gode digitaliseringsidear, men ikkje i brei tilnærming slik SV føreslår. Det er privat kapital som bør ta slik risiko, ikkje fellesskapen sine midlar [kanskje ikkje så bra å polemisera mot partiprogrammet på denne måten, men eg meiner det er viktig å få fram partia sine underliggjande motiv også i digitaliseringsarbeidet].


"Digital"/"Digitalisering": 38
"Internett": 4

+ personleg offentleg inngang på nettet (viss dei her meiner ein digital offentleg sektor der brukaren er i sentrum, og tenestene blir serverte til han/ho og ikkje som i dag etatsvis)
+ vil leggja tilrette for etablering av grøne datasenter
+ går i mot etableringa av eit digitalt grenseforsvar (DGF)
+ etablering av Svalbard og Bouvetøya som digitale frihamner for forfølgde medium internasjonalt (litt uklart korleis det skal gjerast, men uansett ein spennande tanke)
+ auke i talet på studieplassar innan IKT
+ kritisk haldning til utplassering av offentlege it-tenester til utlandet
+ storstilt satsing på eit fritt og sikkert Internett (utan at det er konkretisert noko)
- bruk av offentlege midlar på område som strengt teke bør høyra til private investeringar
- innføring av strøymeavgift for stimulering av nytt innhald (eit slags digitalt kasettavgiftsfond)

Her er lenke til partiprogrammet.

Senterpartiet

Senterpartiet er ikkje kjent for å bry seg veldig mykje om teknologi, og partiprogrammet er fritt for teknologi i innhaldslista bortsett frå punktet "Digital allemannsrett". Sentralt (!) i programmet er sjølvsagt desentralisering. Det er difor merkeleg at dei ikkje ser at dette er eit veldig viktig tema også innan digitalisering, Internett-styring og generell konsentrasjon av makt på nettet. Det kan berre skuldast at dei er teknologisk uinteresserte og ikkje har personar som bryr seg om det.


"Digital"/"Digitalisering": 15
"Internett": 1

+ sterk samkøyring av staten og kommunesektoren i digitaliseringsarbeidet
+ styrking av breibandutbygging i heile landet; nasjonal "roaming"-ordning der det er dårleg tilbod,
+ investering i fiberutbygging til utlandet for å styrka datasenter-satsinga og styrka beredskapen
+ klare reglar for utkontraktering av norske datatenester

- omtalen av "cyber-forsvaret" tyder på at partiet vil innføra eit digitalt grenseforsvar slik det er føreslått av Lysne II-utvalet
- generelt noko tafatt og lite framtidsretta
- brukar ikkje den opplagte koplinga mellom desentralisert politikk generelt og ei desentralisert Internett-utvikling

Her er lenke til partiprogrammet.


Kristeleg folkeparti

Om det skal bli fart på digitaliseringa ut frå Krf sitt program, må det nærmast skje eit under. Og det er vel i tråd med livssynet og hovudsaka til Krf.. Navigering på partiet si heimeside er i så måte også noko forvirrande. Då eg klikka på 'Politikk' -> 'Politisk program' og så 'Politisk program' i høgrespalta, kom eg inn på Hordaland Krf sitt politiske program 2015-2019.
Eg finn heller ikkje nokon nynorsk-versjon

Krf er opptekne av verdiar, men det inkluderer ikkje digitalisering, og det er kanskje ikkje så rart. Dei vil ha digitale hjelpemiddel til alle i skulen, og i det heile er likestilling og hjelp til vanskelegstilte viktig også i digitaliseringar. Også det er i tråd med verdisynet.

For offentleg sektor ønskjer partiet ein tilskotsordning for digitalisering i kommunane for å ein enklare og betre kommunikasjon med innbyggjarane. Det er også alt partiet meiner om denne delen av digitaliseringa i samfunnet.

Når det gjeld overvaking og politiet og etterretning sine mulegheiter til å gripa inn, er Krf derimot ivrigare. I samfunnsdebatten har Krf sin talsperson på dette området ivra for innføring av sensur for å verna enkelte grupper. Mellom anna vil partiet innføra teknologiske hinder mot tilgang til porno. Dette står ikkje direkte i partiprogrammet, men er verdt å merka seg for dei som lurer på kva Krf sin digitaliseringspolitikk går ut på.


"Digital"/"Digitalisering": 25
"Internett": 6

+ Partiet vernar om svake grupper, også i digitaliseringa
- Krf er villege til å gå langt i overvaking og sensur på nettet
- Svakt/ikkje-eksisterande program for digitalisering i offentleg sektor

Her er lenke til partiprogrammet.


Raudt

Eg finn ingen nynorskversjon av partiprogrammet (arbeidsprogrammet) for 2017-2021, det er overraskande! Det finst sikkert (?), men ser i alle fall ikkje ut til å vera enkelt tilgjengeleg.

Utanom personverk og hindring av overvaking, som er viktige saker, har Raudt svært lite å by på når det gjeld digitalisering. Digitalisering i offentleg sektor blir ikkje nemnt, utanom arkiv- og bibliotekstenester. Digitalisering i næringsliv og arbeidsliv er fråverande. Alt i alt er det veldig lite å vurdera her.

"Digital"/"Digitalisering": 10
"Internett": 3

+ styrking av digitalt personvern, mot overvaking og sær-inngrep på nettet
+ redusera vernetida for opphavsrett og differensiering av vernetida for patentar
- ingen politikk på IT i offentleg sektor (utanom arkiv og bibliotek)

Her er lenke til partiprogrammet.

Framstegspartiet

Det første som møter deg når du går inn på https://frp.no er dette:

Det er jo stryk i utgangspunktet; i 2017 brukar ein ikkje Flash! Også partiprogrammet har ei litt merkeleg utforming og ligg som pdf på Adobe sitt nettområde. Det gjer at det ber preg av å ikkje vera eit ferdig dokument, men eit dokument som det framleis blir arbeida med. Det er på ein måte ein god ting, men som veljar forventar ein eit ferdig partiprogram når det nærmar seg val, og ikkje eit program som ser ut til å kunna bli endra heilt fram til valdagen. Filnamnet "Endelig handlingsprogram 2017-2021 v3" styrkar dette inntrykket.

Frp har delt programmet i eit prinsipp- og eit handlingsprogram. Prinsipp-programmet er det overordna og dei store linjene, handlingsprogrammet er det konkrete. Eg har vurdert handlingsprogrammet, for prinsipp-programmet nemner ikkje teknologi eller digitalisering med eitt ord (!).
Det er også grunn til å merka seg at Frp ikkje tilbyr prinsipp- eller handlingsprogram på nynorsk.

Frp vil ha ein felles innloggingsportal for offentlege tenester. OK, kvar har partiet vore dei siste åra - har dei ikkje fått med seg ID-porten som Difi driftar??

"Digital"/"Digitalisering": 6 (herunder det nyskapande ordet "smartteknologidigitalt"!!)
"Internett": 7

+ sikra lovmessig vern av ytringsfridom og anonymitet på Internett (men går samtidig inn for at Internett-leverandørar skal lagra IP-opplysningar i minst 6 mnd.)
+ sikra den enkelte råderett over eigne personopplysningar

- "ha en felles innloggingsportal for offentlige tjenester"
- "elektronisk tilgang til søknadsskjemaer og relevant informasjon"

Her er lenke til partiprogrammet.

To bitcoin for prisen av ein?

Ja, det ser ut som alle bitcoin-eigarar får dobla behaldninga si 1. august. Men det som ved første augekast ser ut til å vera ein veldig bra "deal", er nok ikkje slik. Akkurat då det såg ut som Bitcoin-verda klart å bli einige om å innføra SegWit gjennom kompromiss-forslaget BIP-91 (sjå tidlegare blogg-innlegg), vart det klart at det er enkelte som ikkje vil ha SegWit, kosta kva det kosta vil.

Fare for reduserte nettverkseffektar
Det vil kosta i form av reduserte nettverkseffektar og forvirring blant potensielle nye Bitcoin-brukarar. Har det vore vanskeleg å forklara Bitcoin tidlegare, blir det ikkje lettare når du må begynna samtalen med at eigentleg finst det to Bitcoin-valutaer..

Bitcoin Cash = altcoin
Dei fleste altcoin er kopiar av Bitcoin, så ein kan gjerne spørja seg om ikkje Bitcoin Cash berre er ein ny altcoin. Den er det på ein måte, men skilnaden er at den vil ha ein felles historie med den "vanlege" Bitcoin. Når eg skriv vanleg på den måten, er det fordi det er Bitcoin Cash som bryt av frå hovudkjeda med eit hardt skifte (hard fork), ikkje omvendt. Den nye valutaen blir difor eigentleg ein altcoin. Kva namn den til slutt vil få, er uklart. Det ligg mange skjer i sjøen her..

Altcoin med Bitcoin-historie
Den felles blokk-kjeda før brotet gjer at alle som eig bitcoin før brotet, plutseleg får ein ny Bitcoin-valuta i fanget. Og det sjølv om dei fleste ikkje har bedt om det! Det er ikkje slik at to er dobbelt så bra som ein. Det kan godt henda at totalen kjem ut negativt samanlikna med verdien før brotet.

Den nye valutaen vil også skapa problem ved bruk av bitcoin frå den felles blokk-kjeda. Om du har 1 bitcoin før 1. august, får du etter 1. august 1 btc og 1 bcc. Dei to er på same adressa i blokk-kjeda og korleis skal dei då skiljast? Det er dette som opnar for såkalla "replay"-angrep; enten målretta angrep eller at ein uforvarande brukar "feil" type bitcoin når ein skal gjennomføra ein transaksjon. For å få ei sikker handtering av den doble valutaen, må "gamle" bitcoin splittast og overførast til dei to separate blokk-kjedene. Først då er ein heilt trygg for muleg misbruk og mistyding.

Etter 1. august vil det vera to Bitcoin-blokkjeder; den "gamle" (grøn) og den nye Bitcoin Cash (raud).
Den som eig bitcoin før 1. august må passa på å få ei trygg splitting av gamle bitcoin til dei to separate kjedene.

Kva bør du gjera med nye bitcoin cash?
Kva bør du så gjera viss du får nye bitcoin-myntar i fanget? Eg trur den beste strategien er "vent og sjå". Det blir fort litt kaotisk rett etter eit hardt skifte. Mange vil nok "kæsja" inn dei nye myntane raskast muleg, men ver merksam på "replay"-faren.
Her er ein oversikt over kva strategi og tenester ulike vekslingstenester tilbyr.

Skaleringsspørsmålet ligg til grunn
Den nye valutaen blir pressa fram av dei som meiner at Bitcoin-skaleringa må skje på hovud-blokkjeda, og ikkje i eit sekundært lag slik SegWit opnar for. Dei er ikkje berre i mot SegWit innført som eit mjukt skifte (soft fork), men er grunnleggjande motstandarar av denne teknologien. Det er vanskeleg å forstå kvifor dei er det, men her er det nok kommersielle krefter som er dei drivande.

Bitcoin-nettverket har til no vore dominert av konservative krefter som vil gjera så lite drastiske endringar som muleg for å halda nettverket samla. Dette skil Bitcoin frå t.d. Ethereum, der terskelen for å utføra harde skifte er mykje lågare. Ethereum er også meir sentralstyrt enn Bitcoin.

Bitcoin og Internett
Eg meiner det er lurt å samanlikna Bitcoin med Internett-protokollane, særleg TCP/IP. Til dei som meiner ei oppsplitting av Bitcoin-nettverket er bra fordi ein då får klare valmulegheiter for framtidig retning, kan ein spørja om korleis Internett ville sett ut om det var like lett å endra TCP/IP. Styringa av den protokollen har vore konservativ og har bidrege til å halda Internett samla. Det er ingen naturlov som seier at heile Internett skal vera kompatibelt på det laget me her snakkar om, men på grunn av forsiktig utvikling (tenk IPv4 vs. IPv6) har det vorte slik.

Kva er den største verdien i Bitcoin-nettverket?
Eg meiner den største verdien av Bitcoin ligg i eit samla nettverk med stor motstand mot endring. Nokre ganger kan det slå uheldig ut, som t.d. innføringa av SegWit. Men nettverket av ulike brukargrupper og interesser har likevel vist seg i stand til å komma fram til konsensu (!) og halde saman i meir enn 8,5 år. Men 1. august er det slutt, og faren er at terskelen for harde skifte også er senka for Bitcoin slik at me kan oppleva fleire splittingar.