Einstein - ein biografi

Albert Einstein blir verdsberømt nærmast over natta. Den 29. mai 1919 er det total solformørking i Afrika og ein ein britisk ekspedisjon måler at lyset blir avbøygd nøyaktig som Einstein har slått fast i den generelle relativitetsteorien. Det er ein sensasjon som breier seg over heile jorda og Einstein blir vitskapens superstjerne.

"Einstein - en biografi" er skriven av fysikar Jürgen Neffe og dokumenterer Einstein sitt liv frå fødselen i 1879, i Ulm i Tyskland, til han døydde i Princeton, USA, 18. april 1955.

Eit menneske, på godt og vondt
Neffe har portrettert heile menneske Albert Einstein, ikkje berre den berømte vitskapsmannen. Han hadde fleire sider, og som mange menneske, for ikkje å seia dei fleste, var det både positive og negative sider. Einstein var ikkje nokon god mann og far, for å seia det mildt!

Det gjekk lenge før desse sidene kom fram, for mange var opptekne av å beskytta ryktet til Einstein, nærmast for ein kvar pris. Mange private brev og dokument er difor også brende nettopp for ikkje å kasta eit dårleg lys over geniet. Det reduserer likevel ikkje det formidable og nyskapande arbeidet han gjorde for fysikken og for forståinga av verda rundt oss. Det var ikkje utan grunn Time Magazine kåra Einstein til det 20. århundrets person.

Albert Einstein hadde eit enormt vitskapleg arbeid bak seg, med over 300 publiserte artiklar. Men det er kanskje desse tre gjennombrota som blir ståande som dei aller viktigaste:

1. Den spesielle relativitetsteorien
I 1905 publiserte Einstein artikkelen "On the Electrodynamics of Moving Bodies" i tidsskriftet Annalen der Physik, det leiande tidsskriftet for fysikk. Saman med tre andre artiklar det året, som samla sett blir kalla Einsteins Annus Mirabilis, snudde han opp ned på den til då rådande oppfatninga av at tid og rom var konstante størrelsar. Han sette fram påstanden om at lysets hastigheit, i vakuum, er konstant og dermed blir både rom og tid påverka av det. Tida blir dermed relativ, og den blir påverka av hastigheit. Tida går saktare til raskare eit objekt bevegar seg. Ved lysfart, 299.782 km/t, står tida stille.

Originalversjonen av artikkelen

Dette er sjølvsagt veldig overflatisk forklart, det er ikkje berre berre å trengja gjennom og forstå denne teorien, i alle fall ikkje for folk utan spesielle fysikk-kunnskapar.

Det spesielle er at Einstein hadde full jobb ved patentkontoret i Bern på den tida han publiserte artiklane. Han fekk jobben ved patentkontoret i 1901, ved hjelp av vennen Marcel Grossman som fekk faren til å snakka med direktøren ved kontoret. Einstein arbeidde ved patentkontoret heilt til 1908. Han sleit med å få godkjent doktorgradsarbeidet sitt (!) og det tok difor lang tid før han kom seg over i akademia. Men jobben ved patentkontoret var ikkje så rar som den høyrest ut til. Einstein var vaksen opp med faren og onkelen som bedriftseigarar. Dei dreiv installasjon av diverse elektriske apparat, mellom anna gatelys og andre lyskjelder, og unge Albert var godt kjent i fabrikken. Han hadde difor eit godt utgangspunkt for å vurdera diverse tekniske patentforslag.

2. Den generelle relativitetsteorien
Det var den generelle relativitetsteorien som med verdas mest kjende formel, E = mc², slo fast at gravitasjonskrafta mellom massar fører til avbøyging av tid og rom ("spacetime"). Det var først 29. mai 1919 dette kunne observerast og slåast fast i samband med solformørkinga.

Med det fall Newtons lover for tyngdekraft, lover som hadde vore rådande i 200 år. Newtons lover stemde godt med det som kunne observerast på jorda, og for det meste for planetane sine baner rundt sola. Men det var eit avvik, særleg i Merkur si bane, som Newton og andre ikkje kunne forklara. Og "nesten", eller "omtrent", kan ikkje aksepterast av fysikarar. Einstein sin formel forklarte også Merkur si bane, og det Newtonske avviket, perfekt.

Sjølv om Einstein vart verdsberømt, nærmast over natta, var det mange som var skeptiske til den nye teorien. Ein ting var at dei færraste forstod den, eller konsekvensane av den, det andre var den revolusjonerande sida av den. Dette var like revolusjonert som då Kopernikus hevda at sola var midtpunkt og jorda gjekk i bane rundt den. Alt vart snudd på hovudet, sjølv om det i det daglege ikkje fekk nokon betydning. Seinare skulle det sjølvsagt få stor betydning. Utan Einstein sin teori ville til dømes ikkje GPS-systemet, og mange andre satelittbaserte kommunikasjonssystem, fungert.

Den revolusjonerande sida av teorien kopla med at Einstein var jøde, vart også grunnlag for skepsis og motarbeiding. Etter kvart som høgresida og dei nasjonalistiske idéane vaks fram i Tyskland, og med det eit aukande jødehat, vart dette brukt mot Einstein. Då Hitler tok makta vart situasjonen direkte farleg og Einstein måtte etter kvart forlata Tyskland. Han hadde mange tilbod frå ulike universitet og forskingsinstitutt, men valde Princeton i USA.

Han vart aldri lykkeleg i USA. Han mislikte kulturen og sakna sin eigen tyske, schwabiske kultur. Han lært aldri språket skikkeleg og det var nok også ein viktig grunn til mistrivselen.

3. Starten på kvantefysikken
Det tredje store gjennombrotet Einstein skapte, var starten på kvantefysikken. Som ein del av arbeidet med relativitetsteoriane la han også grunnlaget for kvantefysikken. Det er kanskje rettare å seia at han opna døra for denne radikale endringa av fysikken. Og i ettertid var han ikkje særleg glad for det.

Han oppdaga lyset sine fotoelektriske eigenskapar og gav opphav til fotonet. Dette var også kjernen i argumentasjonen for Nobel-prisen han fekk i 1922, sjølv om Einsteins generelle tilfang til den teoretiske fysikken vart vektlagt.

Der den klassiske fysikken seier noko om masse og energi på eit makronivå, handlar kvantefysikken om det same, men på eit atom- og subatom-nivå. Sjølv om Einstein opna døra for denne delen av fysikken, vart han ein innbitt motstandar av kvanteteoriane resten av livet. Einsteins kongstanke var å finna fram til ein og same teori som kunne forklara både makro- og mikronivået. Dette arbeida han med heile livet etter at han hadde utleda den generelle relativitetsteorien. Men han kom aldri til noko resultat, det vart skuffelse på skuffelse.

Han klarte aldri å godta at i kvantefysikken spelar sannsynlegheit ein stor rolle. Einstein trudde fullt og fast på kausaliltet; årsak og verknad, og at det måtte vera eit deterministisk handlingsforløp. Det berømte sitatet "Gud kastar ikkje terningar" stammar frå diskusjonen han hadde med kvantefysikarar om dette.

Det tragiske, men også lett gjenkjennelege mønsteret, er at den revolusjonære Einstein vart oppfatta som ein reaksjonær gubbe på sine eldre dagar. Historia gjentek seg, blir det sagt. Einstein revolusjonerte den klassiske fysikken til stor motstand frå dei etablerte vitskapsmennene (det var stort sett berre menn), og fekk same forsvarsrollen på sine eldre dagar. Det er sanneleg ikkje lett å vera revolusjonær gjennom heile livet.

Krigen mot kontantar

Kontantar er i ferd med å bli spedalske, og kampen for å bli kvitt dei har pågått lenge. Men svært få tenkjer over konsekvensane av at eit anonymt alternativ for betaling forsvinn og me sit att med 100 % overvaka pengar. Den dagen det går opp for folk, kan det vera for seint. Men heldigvis har me kryptovaluta, og det kan bli alternativet me må setja vår lit til.

Sist ute med forslag om å fjerna kontantar, er økonomi-kommentator Christina Pletten i Aftenposten med artikkelen "Kontanter er ikke lenger konge". Artikkelen er dessverre bak ein betalingsmur, men kort fortalt meiner CP at fjerning av kontantar vil hindra svart økonomi, og det er grunn god nok.

Eg skreiv eit lesarinnlegg der eg tok til motmæle mot argumentasjonen til CP, men det er vanskeleg å få plass i Aftenposten, så då blir det med denne publiseringa.

Retten til sporfri ferdsel

Svein Ølnes, forskar ved Vestlandsforsking, 06.07.2020

Jon Bing lanserte begrepet «retten til sporfri ferdsel» som ein del av arbeidet med personvern, på ei tid der det var ganske nytt. Økonomikommentator Christina Pletten i Aftenposten er ikkje særleg oppteken av denne retten, og ser helst at all økonomisk aktivitet blir overvaka (02.07). Me er snart der; berre 2-3 % av alle betalingar skjer med kontantar, og i korona-tida er dette redusert ytterlegare.

Det er vel bra, som Pletten konkluderer? Nei, det er ikkje bra, og me bør vera uroa over ei utvikling som går mot total overvaking på det økonomiske området. Det er opplagt at Skatteetaten, Politiet og andre delar av styresmaktene ønskjer dette velkommen, men journalistar bør ikkje sjå det som si viktigaste oppgåve å springa deira ærend. Dei bør heller setja søkjelyset på dei uheldige sidene ved utviklinga.

'

Det er mange eksempel på at sporfri ferdsel er viktig, og må reknast som ein menneskerett. I Hongkong har kontantbruk vore redninga for mange demonstrantar for å unngå å bli registrerte av styresmaktene. Dei har ikkje kunna bruka det ordinære billettsystemet for kollektivtransport fordi det ville ha avslørt kven dei var og kor dei var på veg. I staden har dei kjøpt billettar med kontantar for ikkje å leggja att spor. Slik er det dessverre i mange land, på mange område.

I Norge har me heldigvis ikkje slike problem, og det difor lett å tenkja at det berre er fordelar med eit 100 % kortbasert betalingssystem. Me har eit velfungerande demokrati og eit godt utbygd og effektivt betalingssystem. Men det er naivt og farleg å gå ut frå at slik vil det bli i all framtid. Det er ikkje paranoid å førebu seg på ei framtid der dagens demokratiske styresett kan bli utfordra, det er tvert om viktig og nødvendig. Då må me ikkje utvikla eit system som er perfekt for dei som ønskjer å misbruka det. Difor er det viktig å halda på retten til sporfri økonomisk ferdsel i form av kontantar; rett nok digitale kontantar.