1984 - Store bror ser deg

Få bøker om framtida har fått større merksemd enn George Orwells 1984. George Orwell var pseudonymet for Eric Arthur Blair, fødd i India (!) i 1903 og død i 1950 i London. Boka 1984 vart skriven i 1948 og er ei novelle om eit dystopisk framtidssamfunn basert på ekstrem overvaking og kontroll.

Først trudde eg at det var ein skrivefeil i tittelen - ar Store bror skulle ha vore storebror. Det er jo slik det blir uttalt og Store bror ser deg har gått inn i daglegtalen som uttrykk for stadig meir (elektronisk) overvaking. Men det er altså Store bror.

Orwell var sosialist av overtyding, men såg at den sosialismen som vart forma i Sovjetunionen ikkje vart det samfunnet han trudde på, men tvert om eit sentralistisk terror-regime der alt individuelt var knust. Orwell var oppteken av individet og individuell fridom - kombinert med sosialistiske strukturar.

I 1984 blir individa knuste og kontrollen trengjer heilt inn til tankane. Tankepolitiet har som oppgåve å ta seg av dei som tenkjer feil - og dei blir ikkje berre torturerte og henretta, men "kurerte" på ein slik måte at minnet deira blir utsletta og tankane "korrigerte". Dette er som psykisk lobotomering.

Store bror ser deg har vorte ståande som sjølve begrepet på overvakingssamfunnet. I novella er fjernskjermane og tankepolitiet manifestasjonen av overvakinga. Fjernskjermane er tovegs fjernsysapparat monterte over alt der det kan tenkjast å vera fare for tankeforbrytelse. Skjermane er då sjølvsagt også monterte i private heimar. Dei som argumenterer for "den som ikkje har noko å skjula, har ingen ting å vera redd for" bør i alle fall lesa denne boka...

Nytale og dobbelttenking er sentrale begrep i boka og det samfunnet som blir skildra. Nytalen har til føremål å utvikla eit språk som er fritt for uønska ord slik at det til slutt ikkje skal bli muleg å tenkja dei gale tankane. Dobbelttenking er den tilnærminga til realitetane som blir kravd av innbyggjarane. Dei må godta at 2 + 2 = 5 på ein slik måte at dei både veit at det er feil, men likevel er overtydde om at det er rett. Det er absurd, men dessverre skremmande aktuelt når vi ser på dei mange feiltrinna som er gjorde opp gjennom historien.

Nytalen fører til at Fredsministeriet er namnet på krigsdepartementet, Kjærleiksdepartementet namnet på overvaking og tortur-apparatet og Overflodsministeriet er ansvarleg for rasjonering osv. Nytale er også eit begrep som har gått inn i daglegtalen og vi ser dessverre mange eksempel på formuleringar som har stort slektskap med nytale.

I 1984 hentar nok Orwell mest inspirasjon frå utviklinga i Sovjetunionen og Stalin er nokså tydeleg modell for Store bror. Men boka rettar kritikk mot alle typar totalitære regime og styresett som øver vald mot individa, og nazismen er då også eit like aktuelt eksempel på totalitær tenking.

Det er ei skremmande bok og ei sterk oppleving å lesa, og den er dessverre stadig vekk viktig.