Kva er pengar?

Den etter kvart berømte zimbabwiske 100-billionars dollarsetelen

"Kva er pengar?" Dette tilsynelatande banale spørsmålet var tema for eit seminar i Lom i går, arrangert av Sparebank1 Gruppen og Sparebank1 Lom og Skjåk. Sidan det føregjekk på Lom fjellmuseum, var det eit fjellseminar.

Eg skriv 'tilsynelatande', for til meir ein tenkjer over og går inn i temaet, til vanskelegare blir det. Ikkje minst er det nærmast eit mysterium korleis pengar oppstår.

Professor i bankverksemd (prof. of banking) Richard A. Werner spurde eit utval finansfolk i
Frankfurt kvar pengar oppstår (blir danna). Alternativa var:

• Styresmaktene
• Sentralbanken
• Bankane
• Kapitalmarknaden
• Den globale finansinfrastrukturen

Ikkje overraskande svarte 84 % at det var styresmaktene og sentralbanken som stod for
pengedanninga. Men sanninga er at bankane står for 97 % av pengane i omløp og styresmaktene
gjennom sentralbanken berre 3 %! Det er muleg på grunn av det som blir kalla Fractional Reserve
Banking, dvs. at bankane er pålagde å berre ha sikring for ein liten del av utlåna. Pengar blir så skapte gjennom utlån.

Seminaret var tverrfagleg og hadde både historikarar, økonomar, filosofar, språkfolk og
teknologar (eg reknar meg sjølv i den kategorien, under tvil) som foredragshaldarar. Min eigen presentasjon finst her, og var sjølvsagt om Bitcoin, sjølv om den etterkvart dreia seg like mykje om pengar frå eit filosofisk perspektiv og teoriar om pengedanning:

Bitcoin og pengar from Vestforsk.no

Eg har notert litt ulikt frå presentasjonane og kanskje ikkje gjort alle rett. Her er uansett notatane mine.

Lars Fredrik Øksendal, Norges Bank
(Øksendal er historikar med spesiell vekt på økonomisk historie og særleg 1800-talet som spesialfelt)

Begrepsforståing
Å forstå pengar
- noko fysisk, med ibuande verdi?

Pengar er ein sosial konstruksjon
- noko får verdi fordi vi tillegg det verdi
- erfaring og forventning

Funksjonell forklaring
- "money is what money does"
- i konstant endring

Pengar er omsetningsmiddel
- blir allment akseptert som betalingsmiddel
- verdioppbevaring
- mål for verdi (unit of account)

Den evige utfordringa: TILLIT

Høg inflasjon har ofte samanheng med krigssituasjon (verdskrigane). Ein historisk gjennomgang av
inflasjon frå starten av 1800-talet til no, viser klare toppar i samband med krigsutbrot. Den største toppen finn me under Napoleonskrigen, då inflasjonen vart påverka ikkje berre av krig og ekstra pengebruk på våpen og utstyr, men også blokadar og varemangel.

Kort pengehistorie:
- myntar av edelt metall (myntherre - seignorage)
- myntherren fekk stor makt

Dei første setlane
- sirkulerande innskotskvitteringar
- fractional reserve banking
- setelbankar, finst i mange variantar (ulike bankar laga sine eigne setlar, i England forsvann

den siste resten av setelbank i 1949)
- med setelbankane kom også FRB inn som fenomen
- i Sverige var krava til setelbankar at eigarane skulle vera personleg ansvarlege
- ein setelbank har ei heilt sentral forplikting til alltid å kunna betala ut i mynt
- setelbankane skulle også ha ein armlengdes avstand til kongen

Innskotsbankar
- den store finansielle revolusjonen
- fundert gjennom innskot
- bankane si kredittgiving skapar nye kontopengar
- lærebok vs. røynd (ikkje nødv. innskota som ligg til grunn for kredittgivinga)

Framveksten av banksektoren kan forklarast som eit ønskje om å senka kostnadene.

Monetarisering fase 1: Fram til ca. 1855 (Staten sine pengar utgjorde 100 % av pengemengda - M1)
Monetarisering fase 2: frå 1855 - 1899 (innskot/kontopengar M2 overtek og går langt forbi M1)

Kontantdelen synk kraftig frå 1825 til 1925, så stig den igjen fram mot og under siste verdskrig, for så å gå kraftig ned frå 1960.

Innskot og kredittgiving
- kurvene følgjer kvarande veldig tett fram til første verdskrig, så ein ny fase der kredittgiving skil lag med innskot (frå midten av 1980-talet, liberaliseringa av bankvesenet)

Morten Søberg: Bankar som pengeprodusentar
- ein rapport frå Bank of England

Morten Søberg er direktør for samfunnskontakt i Sparebank 1 Gruppen og den som i hovudsak stod bak initiativet og programmet. Han har tidlegare vore statssekretær i Finansdepartementet.

Innleiing
- Vinje
- Svalbard-pengar
- pengefunksjonar

Hovuddel
- økonomifaget, bankar og sentralbankar
- Bank of England-forsking

Vinje: Pengar er storkna mannasveitte
- pengar har grunnleggjande med arbeid å gjera

Svalbard-pengar
- frå 1906 til 1980 fanst det eigne Svalbard-pengar, utsteda av gruveselskapa
- det vart berre utferda setlar og ikkje myntar

Økonomikken og sentralbankar
- institusjonell evolusjon: sentralbankane som "universitet" med forskingsavd. og forskingsprogram
- "the act of lending creates deposits - the reverse of the sequence is typically described in textboooks"

Bankmekanismar
- auka (privat) sparing fører ikkje utan vidare til større bankinnskot/fleire kontopengar

Diskusjon
- pengeproduksjonen er i stor grad vorten privatisert i moderne økonomiar
- bankkreditt/kontopengar har to hovudeffektar:
1. Inga netto endring i pengemengda (ny gjeld betalar gammal gjeld)
2. Netto auke i pengemengda (priseffekt, inntektseffekt, finansiell stabilitet..

Norsk pengeproduksjon
- bankdominert samfunn, bankane like sentrale som sentralbanken
- men veldig lite diskusjon om det
- faren for sentraliserte avgjerder, viktig med desentraliserte bankar og bankavgjerder for at pengane som blir skapte blir brukte best muleg (lokalt)
- pengeproduksjon og kva pengane blir brukte til er i høg grad politikk, men er i større og større grad privatisert

Samfunnsrolle og sjølvforståing
- arb.plassar, innteksstraumar, skatteinntekter
- arb.program og makt til å gjennomføra slike

Sæbjørn Forberg (magister i filosofi)
Penganes filosofi ("Philosophie des Geldes")
- Georg Simmel (1858-1918) og det moderne

Forberg hadde føreteke ei nylesing av Simmels storverk, godt støtta av ein italiensk forfattar
som har teke for seg boka.

Det moderne liv og individets "kamp" for å bevara sjølvstende
Simmel blir ofte rekna som grunnleggjaren av "by-sosiologi", med bakgrunn frå oppvekst og verke i
Berlin rundt århundreskiftet

Verket "Philosophie des Geldes" er verken ei økonomi- eller filosofibok, men blir rekna som ein
klassikar i sosiologien.

To sosiologiske utg.pkt: Durkheim og Weber
- Durkheim tenkjer at samfunnet er gitt og ein kan gå ut og studera det (arven frå Platon? - min
kommentar)
- Weber tek utg.pkt i enkelthandlingar og tek ikkje samfunnet for gitt, men må studerast gjennom
enkelthendingar (Aristoteles og vekt på empirien?)
- Simmel kan sjåast på som ein sosiologisk impresjonist, men nærmare Weber

Simmel har ikkje nokon grandios teori, i motsetnad til dei to andre) Impresjonistisk: prega av
inntrykk; ikkje den eine lysande og klare tanken (teorien), men meir som eit diffust landskap fylt med ulike inntrykk.

Den impresjonistiske tilnærminga, med lite struktur og litt uryddig (hulter til bulter), har
gjort at Simmel ikkje har fått ein tilsvarande plass i sosiologien som Durkheim og Weber

Pengar og identitet: Minnemyntar osv., ein funksjon som ofte ikkje blir rekna med Simmel meiner at det er sjølve transaksjonane som skaper verdi

Simmel og "åndas fenomenologi" (Hegel: "Philosophie des Geistes")

Pengar som sosial institusjon og uttrykk for objektiv ånd
- "pengar gjer fri", viktig som frigjering av individet i det moderne samfunnet
- pengar er det fremste frigjerande middelet - og uttrykket - til å setja indivitet fri

Simmel stod for den negative forståinga av fridomsomgrepet: Fridom frå og ikkje fridom til

Geld wird Gott - pengar går frå å vera eit middel til å bli eit mål i seg sjølv

Tingleggjering og "opplysingas dialektikk"

Antonio Gramsci: "The challenge of modernity is to live without illusions and without becoming
disillusioned"

Simmel i dag: Bør lesast på nytt, framleis aktuell (men les gjerne tolkingar av verket hans)

Klaus Johan Myrvoll, norrønt språk ved UiO: Dalar, skilling og kroner - om pengar og språk
Typologi
- vekteiningar (pund, mark, lire, peso/peseta, talent, shekel
- tilhøve til annan mynd: denarious (10 asses), cent (hundredel)
- metallet mynten er laga av: gylden, rupi (sølv), zloty (gyllen)
- staden mynten kjem frå: dalar, mynt
- forma på mynten: yuan ("rund ting"), yen (kjem av yuan)
- det som er prega på mynten: krona, lev (løve), sterling

Peng(e)
Ordet 'peng(e)' er utan sikker historisk forklaring (usikker etymologisk)

Gudinna "luni moneta" som opphav til money, monetær osv.

'Dalar' kjem frå tyske 'Thaler', som er av avkorting av 'Joachimsthaler'
- ligg også til grunn for 'dollar'

Spesiedalar - ein dalar in specie (species - art, slag)

Ort - fått namnet etter 'spiss' som refererer til spissen av ein kvart (sektor) som dalaren var

delt i (1 ort = 1/4 dalar)

Skilling - minste mynteining
- i eldste tider vart skilling berre brukt om framande myntar

Krone
- av krune/hovudkrans
- innført av Kristian IV i Danmark i 1618, frå 1875 den vanlege mynteininga i Norge

Øre
- frå vekteining (1/8 mark)