lørdag 29. august 2015

Kva er pengar?

Den etter kvart berømte zimbabwiske 100-billionars dollarsetelen
"Kva er pengar?" Dette tilsynelatande banale spørsmålet var tema for eit seminar i Lom i går, arrangert av Sparebank1 Gruppen og Sparebank1 Lom og Skjåk. Sidan det føregjekk på Lom fjellmuseum, var det eit fjellseminar.

Eg skriv 'tilsynelatande', for til meir ein tenkjer over og går inn i temaet, til vanskelegare blir det. Ikkje minst er det nærmast eit mysterium korleis pengar oppstår.

Professor i bankverksemd (prof. of banking) Richard A. Werner spurde eit utval finansfolk i
Frankfurt kvar pengar oppstår (blir danna). Alternativa var:

  • Styresmaktene
  • Sentralbanken
  • Bankane
  • Kapitalmarknaden
  • Den globale finansinfrastrukturen

Ikkje overraskande svarte 84 % at det var styresmaktene og sentralbanken som stod for
pengedanninga. Men sanninga er at bankane står for 97 % av pengane i omløp og styresmaktene
gjennom sentralbanken berre 3 %! Det er muleg på grunn av det som blir kalla Fractional Reserve
Banking, dvs. at bankane er pålagde å berre ha sikring for ein liten del av utlåna. Pengar blir så skapte gjennom utlån.

Seminaret var tverrfagleg og hadde både historikarar, økonomar, filosofar, språkfolk og
teknologar (eg reknar meg sjølv i den kategorien, under tvil) som foredragshaldarar. Min eigen presentasjon finst her, og var sjølvsagt om Bitcoin, sjølv om den etterkvart dreia seg like mykje om pengar frå eit filosofisk perspektiv og teoriar om pengedanning:




Eg har notert litt ulikt frå presentasjonane og kanskje ikkje gjort alle rett. Her er uansett notatane mine.

Lars Fredrik Øksendal, Norges Bank
(Øksendal er historikar med spesiell vekt på økonomisk historie og særleg 1800-talet som spesialfelt)

Begrepsforståing
Å forstå pengar
- noko fysisk, med ibuande verdi?

Pengar er ein sosial konstruksjon
- noko får verdi fordi vi tillegg det verdi
- erfaring og forventning

Funksjonell forklaring
- "money is what money does"
- i konstant endring

Pengar er omsetningsmiddel
- blir allment akseptert som betalingsmiddel
- verdioppbevaring
- mål for verdi (unit of account)

Den evige utfordringa: TILLIT

Høg inflasjon har ofte samanheng med krigssituasjon (verdskrigane). Ein historisk gjennomgang av
inflasjon frå starten av 1800-talet til no, viser klare toppar i samband med krigsutbrot. Den største toppen finn me under Napoleonskrigen, då inflasjonen vart påverka ikkje berre av krig og ekstra pengebruk på våpen og utstyr, men også blokadar og varemangel.

Kort pengehistorie:
- myntar av edelt metall (myntherre - seignorage)
- myntherren fekk stor makt

Dei første setlane
- sirkulerande innskotskvitteringar
- fractional reserve banking
- setelbankar, finst i mange variantar (ulike bankar laga sine eigne setlar, i England forsvann

den siste resten av setelbank i 1949)
- med setelbankane kom også FRB inn som fenomen
- i Sverige var krava til setelbankar at eigarane skulle vera personleg ansvarlege
- ein setelbank har ei heilt sentral forplikting til alltid å kunna betala ut i mynt
- setelbankane skulle også ha ein armlengdes avstand til kongen

Innskotsbankar
- den store finansielle revolusjonen
- fundert gjennom innskot
- bankane si kredittgiving skapar nye kontopengar
- lærebok vs. røynd (ikkje nødv. innskota som ligg til grunn for kredittgivinga)

Framveksten av banksektoren kan forklarast som eit ønskje om å senka kostnadene.

Monetarisering fase 1: Fram til ca. 1855 (Staten sine pengar utgjorde 100 % av pengemengda - M1)
Monetarisering fase 2: frå 1855 - 1899 (innskot/kontopengar M2 overtek og går langt forbi M1)

Kontantdelen synk kraftig frå 1825 til 1925, så stig den igjen fram mot og under siste verdskrig, for så å gå kraftig ned frå 1960.

Innskot og kredittgiving
- kurvene følgjer kvarande veldig tett fram til første verdskrig, så ein ny fase der kredittgiving skil lag med innskot (frå midten av 1980-talet, liberaliseringa av bankvesenet)

Morten Søberg: Bankar som pengeprodusentar
- ein rapport frå Bank of England

Morten Søberg er direktør for samfunnskontakt i Sparebank 1 Gruppen og den som i hovudsak stod bak initiativet og programmet. Han har tidlegare vore statssekretær i Finansdepartementet.

Innleiing
- Vinje
- Svalbard-pengar
- pengefunksjonar

Hovuddel
- økonomifaget, bankar og sentralbankar
- Bank of England-forsking

Vinje: Pengar er storkna mannasveitte
- pengar har grunnleggjande med arbeid å gjera

Svalbard-pengar
- frå 1906 til 1980 fanst det eigne Svalbard-pengar, utsteda av gruveselskapa
- det vart berre utferda setlar og ikkje myntar

Økonomikken og sentralbankar
- institusjonell evolusjon: sentralbankane som "universitet" med forskingsavd. og forskingsprogram
- "the act of lending creates deposits - the reverse of the sequence is typically described in textboooks"

Bankmekanismar
- auka (privat) sparing fører ikkje utan vidare til større bankinnskot/fleire kontopengar

Diskusjon
- pengeproduksjonen er i stor grad vorten privatisert i moderne økonomiar
- bankkreditt/kontopengar har to hovudeffektar:
1. Inga netto endring i pengemengda (ny gjeld betalar gammal gjeld)
2. Netto auke i pengemengda (priseffekt, inntektseffekt, finansiell stabilitet..

Norsk pengeproduksjon
- bankdominert samfunn, bankane like sentrale som sentralbanken
- men veldig lite diskusjon om det
- faren for sentraliserte avgjerder, viktig med desentraliserte bankar og bankavgjerder for at pengane som blir skapte blir brukte best muleg (lokalt)
- pengeproduksjon og kva pengane blir brukte til er i høg grad politikk, men er i større og større grad privatisert

Samfunnsrolle og sjølvforståing
- arb.plassar, innteksstraumar, skatteinntekter
- arb.program og makt til å gjennomføra slike

Sæbjørn Forberg (magister i filosofi)
Penganes filosofi ("Philosophie des Geldes")
- Georg Simmel (1858-1918) og det moderne

Forberg hadde føreteke ei nylesing av Simmels storverk, godt støtta av ein italiensk forfattar
som har teke for seg boka.

Det moderne liv og individets "kamp" for å bevara sjølvstende
Simmel blir ofte rekna som grunnleggjaren av "by-sosiologi", med bakgrunn frå oppvekst og verke i
Berlin rundt århundreskiftet

Verket "Philosophie des Geldes" er verken ei økonomi- eller filosofibok, men blir rekna som ein
klassikar i sosiologien.

To sosiologiske utg.pkt: Durkheim og Weber
- Durkheim tenkjer at samfunnet er gitt og ein kan gå ut og studera det (arven frå Platon? - min
kommentar)
- Weber tek utg.pkt i enkelthandlingar og tek ikkje samfunnet for gitt, men må studerast gjennom
enkelthendingar (Aristoteles og vekt på empirien?)
- Simmel kan sjåast på som ein sosiologisk impresjonist, men nærmare Weber

Simmel har ikkje nokon grandios teori, i motsetnad til dei to andre) Impresjonistisk: prega av
inntrykk; ikkje den eine lysande og klare tanken (teorien), men meir som eit diffust landskap fylt med ulike inntrykk.

Den impresjonistiske tilnærminga, med lite struktur og litt uryddig (hulter til bulter), har
gjort at Simmel ikkje har fått ein tilsvarande plass i sosiologien som Durkheim og Weber

Pengar og identitet: Minnemyntar osv., ein funksjon som ofte ikkje blir rekna med Simmel meiner at det er sjølve transaksjonane som skaper verdi

Simmel og "åndas fenomenologi" (Hegel: "Philosophie des Geistes")

Pengar som sosial institusjon og uttrykk for objektiv ånd
- "pengar gjer fri", viktig som frigjering av individet i det moderne samfunnet
- pengar er det fremste frigjerande middelet - og uttrykket - til å setja indivitet fri

Simmel stod for den negative forståinga av fridomsomgrepet: Fridom frå og ikkje fridom til

Geld wird Gott - pengar går frå å vera eit middel til å bli eit mål i seg sjølv

Tingleggjering og "opplysingas dialektikk"

Antonio Gramsci: "The challenge of modernity is to live without illusions and without becoming
disillusioned"

Simmel i dag: Bør lesast på nytt, framleis aktuell (men les gjerne tolkingar av verket hans)

Klaus Johan Myrvoll, norrønt språk ved UiO: Dalar, skilling og kroner - om pengar og språk
Typologi
- vekteiningar (pund, mark, lire, peso/peseta, talent, shekel
- tilhøve til annan mynd: denarious (10 asses), cent (hundredel)
- metallet mynten er laga av: gylden, rupi (sølv), zloty (gyllen)
- staden mynten kjem frå: dalar, mynt
- forma på mynten: yuan ("rund ting"), yen (kjem av yuan)
- det som er prega på mynten: krona, lev (løve), sterling

Peng(e)
Ordet 'peng(e)' er utan sikker historisk forklaring (usikker etymologisk)

Gudinna "luni moneta" som opphav til money, monetær osv.

'Dalar' kjem frå tyske 'Thaler', som er av avkorting av 'Joachimsthaler'
- ligg også til grunn for 'dollar'

Spesiedalar - ein dalar in specie (species - art, slag)

Ort - fått namnet etter 'spiss' som refererer til spissen av ein kvart (sektor) som dalaren var

delt i (1 ort = 1/4 dalar)

Skilling - minste mynteining
- i eldste tider vart skilling berre brukt om framande myntar

Krone
- av krune/hovudkrans
- innført av Kristian IV i Danmark i 1618, frå 1875 den vanlege mynteininga i Norge

Øre
- frå vekteining (1/8 mark)

lørdag 8. august 2015

Digital Gold

"Digital Gold - Bitcoin and the inside story of the misfits and millionaires trying to reinvent money" er den fulle tittelen på boka Nathaniel Popper har skrive om Bitcoin-historia. Popper er til dagleg journalist i The New York Times, med området teknologi og næringsliv (business) som spesialfelt.

Bitcoin byggjer på kjende byggjesteinar
Undertittelen er på sett og vis eit samandrag av boka; det er ein historisk gjennomgang av fenomenet kryptovaluta med Bitcoin som den sentrale markøren. Sjølv om boka først og fremst handlar om åra 2009 - 2014 skriv Popper også litt om byggjesteinane for Bitcoin. Som alle store innovasjonar, kjem ikkje Bitcoin og kryptovaluta ut av ingen ting. Det er resulatatet av 30-40 års forsking og utvikling. Det er dei siste avgjerande løysingane som gjer dette til ein stor innovasjon, og dei løysingane handlar først og fremst om "Proof of work" i kombinasjon med tidsstempling.

Hovudsøylene i Bitcoin (heretter brukt som markør for fenomenet kryptovaluta) er offentleg nøkkel-kryptografi og hash-funksjonar. Merk at det ikkje er snakk om ein offentleg nøkkel-infrastruktur (Public-key Infrastructure - PKI)! Denne har tiltrudde tredjepartar med sertifikat-oppgåver som ein sentral del. Bitcoin er eit fullt ut distribuert (ofte kalla desentralt sjølv om desentralt og distribuert ikkje er 100 % det same, sjå Paul Barans viktige illustrasjonar).

Offentleg nøkkel-kryptografi
Offentleg nøkkel-kryptografi, eller asymmetrisk kryptografi, vart først presentert som løysing av Whitfield Diffie og Martin Hellman i ein vitskapleg artikkel i 1976. Men på dette feltet er det usikkert kven som var først, sidan mykje av arbeidet skjedde i militær samanheng. Diffie-Hellman var i alle fall dei som presenterte offentleg nøkkel-kryptografi først offisielt. Dei var sterkt inspirerte av Ralph Merkle sitt arbeid med offentleg nøkkel-distribusjon. Ralph Merkle har elles fått namnet sitt skrive inn i datahistoria gjennom både som sentral person i utvikling av kryptografiske hash-funksjonar og i Merkle tree-distribusjonar (hash-tree), begge delar sentrale komponentar i Bitcoin-teknologien. Slik sett er det kanskje litt rart at Ralph Merkle ikkje er nemnt blant aktuelle kandidatar til pseudonymet Satoshi Nakamoto...

David Chaum og DigiCash
I utviklinga av kryptovaluta er det elles vanskeleg å komma utanom David Chaum. I 1981 publiserte han artikkelen "Untraceable Electronic Mail, Return Addresses, and Digital Pseudonyms" som la grunnlaget for anonym kommunikasjon over eit ope nett (Internett). I 1982 følgde han opp med ein artikkel om blinde signaturar, også ein vesentleg del av anonym kommunikasjon. Han starta bedrifta DigiCash i 1990, i Amsterdam, og den første transaksjonen med systemet vart gjennomført i 1994. Men DigiCash var eit system som var avhengig av ein tiltrudd tredjeperson, i dette tilfellet bankar.

Andre sentrale personar i Bitcoin-utviklinga
Andre sentrale personar i utviklinga av kryptovaluta:
  • Adam Back: HashCash (1997)
  • Nick Szabo: BitGold (opprinneleg presentert som "Bit gold" i ein bloggpost av Nick Szabo i desember 2008, like etter Satoshi Nakamoto sin Bitcoin-artikkel). Nick Szabo er elles den dei fleste meiner er Satoshi Nakamoto). Bit gold må elles ikkje forvekslast med firmaet BitGold, som er det som dukkar opp om du søkjer på Wikipedia..
  • Wei Dai: b-money (opprinneleg presentert som RPOW - Reusable Proof of Works)
David Chaums arbeid på 1980-talet var også ein forløpar for cypherpunk-rørsla som har vore svært sentral i utviklinga av Bitcoin. Det er viktig å hugsa på at det meste av utviklinga innan kryptografi har vore hemmeleg og utført i militær- og etterretningssamanheng. Sivil kryptoutvikling har vakse fram særleg gjennom "undergrunns-"grupper som cypher-punkt og liknande. Cypher-punkmiljøet vaks fram i San Francisco i starten av 1990-åra. Sjølve ordet stammar frå ei blanding av cipher og cyberpunk. John Gilmore var sentral i oppstarten av dette miljøet, som elles har kjende namn som Julian Assange, Jacob Appelbaum, Adam Back, Bruce Schneier og Phil Zimmermann for å nemna nokre få.

Cypherpunk-rørsla
Cypherpunkarane har i hovudsak kommunisert via ei e-postliste. Det var via denne e-postlista Satoshi Nakamoto orienterte om arbeidet sitt og om systemet han/ho/dei sette i drift 3. januar 2009. Hal Finney var ein av deltakarane/mottakarane og ein av dei første som prøvde ut Bitcoin-systemet. Han var sentral i utviklinga av PGP (Pretty Good Privacy) og nr. to etter Phil Zimmermann i PGP Corporation. Han fatta interesse for den nye kryptovalutaen og bestemde seg for å prøva den ut. Han var ein av få som kommuniserte med Satoshi Nakamoto i starten av Bitcoin-utviklinga, og kom med innspel til systemet. Han fekk diagnosen ALS i 2009 og vart gradvis paralysert. Han døydde i august i fjor.

Finnane var også involvert tidleg i Bitcoin-utviklinga, om ikkje så mykje i programmeringa så i alle fall i å gjera Bitcoin kjendt for omverda. Igjen viser Finland at dei heng med i den tekniske utviklinga! Det var den unge studenten Martti Malmi som fatta interesse for Bitcoin tidleg. Han var IT-student, men droppa etter kvart studiane for å jobba heiltid med Bitcoin. Han fekk tillit frå Satoshi og tok over drifta av bitcoin.org.

Nathaniel Popper brukar også mykje tid på Mark Karpeles og Mt. Gox-skandalen, i tillegg til Ross Ulbricht og Silk Road. Andre sentrale personar i Bitcoin-utviklinga er Jed McCaleb (tidleg utviklar av Mt. Gox, ein av grunnleggjarane av Ripple Labs og no Stellar Development Foundation). Gavin Andresen må også nemnast. Han var også tidleg involvert i Bitcoin og har dei siste 3-4 åra vore sjefsutviklar for teknologien, sjå omtale og referat frå presentasjon på Bitcoin 2014 i Amsterdam.

Bitcoin-entreprenørane
Mellom entreprenørane innan Bitcoin er Roger Ver, Erik Vorheer og Charlie Shrem sentrale, saman med argentinskfødde Wences Casares. Roger Ver er kalla "Bitcoin Jesus" pga. misjoneringa han har drive, og driv, for Bitcoin. Han står mellom anna bak Blockchain.info - både ei mykje brukt bitcoin-lommebok og ei interessant informasjonsteneste for Bitcoin (m.a. oversikt over sanntidstransaksjonar). Han har lagt seg ut med det føderale USA i samband med både ein dom i 2002 (sal av eksplosiv på eBay) og seinare i ei skattesak. Han har gjort opp for seg i skattesaka, men blir framleis nekta innreise i USA.

Erik Vorhees var også tidleg involvert i Bitcoin og har også hatt trøbbel med styresmaktene i USA. Han starta spel-selskapet SatoshiDice og i samband med salet av tenesta i 2013 vart han bøtelagt for ikkje å ha oppgitt aksjepostar i selskapet. Han driv no selskapet Coinapult frå Panama.

Charlie Shrem er ein annan entreprenør, og også han har vore i klammeri med styresmaktene. Han var med og starta selskapet BitInstant, for lett tilgang til Bitcoin, og var også "founding member" av Bitcoin Foundation. Han vart dømt for kvitvasking av pengar i samband med Silk Road-skandalen og soner no ei fengselsstraff på to år.

Også Winkelvoss-brødrene, Cameron og Tyler, må nemnast i Bitcoin-samanheng. Dei er mest kjende for rettsaka mot Mark Zuckerberg og Facebook der dei hevda han stal ideen deira ved Harvard. Dei vart tilkjende $ 65 mill. i den saka.

Dei vart trekte inn i teknologien først og fremst gjennom Charlie Shrem og investeringar i BitInstant-selskapet hans. Dei har seinare satsa store summar på Bitcoin og har nyleg etablert Bitcoin-handelen Gemini som dei meiner skal blil "the Nasdaq of Bitcoin".

Argentina og Bitcoin
Wences Casares har såvidt eg veit ikkje noko uteståande med styresmaktene i USA. Han er ein argentinsk fødd "serie-gründer" som har ei rekkje suksessrike oppstartsbedrifter bak seg før han fekk interesse for Bitcoin. Med oppveksten i Argentina visste alt om valutasvingingar, devalueringar og valutarestriksjonar. I Argentina er det kvardagen - framleis er det stor inflasjon og tøffe restriksjonar på handel med utanlandsk valuta. Alle prøver å ha sparepengane sine i US dollar, men styresmaktene legg store hindringar i vegen. Det fører sjølvsagt til ein blomstrande svartebørs.

Casares såg straks potensialet for Bitcoin i Argentina, og sjølv om han hadde lova seg sjølv og kona at han hadde starta det siste selskapet då han utvikla betalingssystemet Lemon, greidde han ikkje halda det og utviklar no selskapet Xapo. Då Casares lærte om Bitcoin jbestemde han seg for å testa sikkerheita i systemet. Han leigde nokre hackarar frå Ukraina og betalte dei i alt $ 200.000 (meir enn NOK 1,5 mill.) for at dei skulle prøva å bryta systemet og finna svakheiter. Bitcoin motstod angrepa og Casares kjende seg sikker på at teknologien heldt mål, og at han difor kunne gå vidare og satsa meir midlar. I tillegg til verksemda i Silicon Valley driv han også aktivt arbeid i Buenos Aires gjennom kontaktar der. I den argentinske delen er det filantropiske også ein viktig del.

God historeforteljing
Alt i alt har Popper skrive ein interessant og underhaldande bok om Bitcoinutviklinga. Den er konsentrert om personane som har vore sentrale i utviklinga, som omtalen over syner. Sjølv om du ikkje veit mykje om Bitcoin frå før, vil boka gi ei god innføring i historia. Den er ikkje teknisk, og seier lite eller ingen ting om teknologien bak. Men det finst mange andre kjelder som kan forklara den.