torsdag 26. desember 2013

Fredrik Barth - ein intellektuell biografi

Det beste med jula er etter mitt syn roen til å kunna lesa, og til å lesa samanhengjande. Thomas Hylland Eriksen har skrive ein biografi om den store sosialantropologen Fredrik Barth. Hylland Eriksen er sjølv professor i sosialantropologi ved Universitetet i Oslo og har Barth som eit av sine store førebilete. Det hindrar han heldigvis ikkje i å sjå på Fredrik Barth med eit kritisk blikk; derav undertittelen "ein intellektuell biografi".

Ein av dei store sosialantropologane internasjonalt
Fredrik Barth er kanskje kjent av dei fleste, men dei færraste veit kor stort namn han er i antropologi-verda. Han er ein av dei store internasjonalt, om me tel dei store på "ei genmodifisert hand", som THE uttrykkjer det. Det er kanskje litt typisk for akademikarar av Barths størrelse at dei er betre kjende internasjonalt enn i heimlandet. Likevel må han reknast som den moderne sosialantropologien sin far her til lands. Men i motsetning til THE vart han aldri professor ved UiO, men ved Etnografisk museum i Oslo i staden. Det var eit miljø i opposisjon og "krig" med UiO, som dessverre er ganske vanleg i akademia. THE kommenterer lakonisk at grunnen til at det ikkje er fleire mord i akademia er at forskarar først og fremst er tenkjande menneske, ikkje handlande..

Feltundersøking i Swat-dalen
Mellom antropologar heiter det seg at desse kan skiljast i følgjande grupper: dei som har gjennomført ei feltundersøking, dei som har gjennomført to, og Fredrik Barth.
FB gjorde den første feltundersøkinga i Kurdistan i grenseområda Irak/Tyrkia i 1951. Men det var arbeidet blant pashtunarar i Swat-dalen i Pakistan som for alvor gjorde han kjend og som opna nye dører. Swat-dalen er kjend også i dag for grenseområda til Afghanistan og for Taliban-innflytelse. Dei fleste har høyrt om modige Malala Yousafzai som nettopp kom frå denne dalen og som utfordra det fundamentalistiske miljøet og kjempa for jenter sin rett til utdanning.

FB gjennomførte feltundersøkingane i Swat-dalen i løpet av eit halvt år. Typisk for han var at feltundersøkingane var kortvarige. Der andre antropologar brukte fleire år, fekk FB med seg det viktige på nokre månader. Det betyr ikkje at han var overflatisk, men at han hadde ei unik evne til å setja seg raskt inn i andre levemåtar. I Swat-dalen var problemstillinga hans studium av politiske prosessar i eit komplekt samfunn utan sentral politisk styring. I 1954 var Swat og områda rundt framleis utan sentral kontroll og styrte av lokale fyrstar (wali-ar). Barth måtte først ha godkjenning frå Pakistan og deretter frå den lokale walien.

Spelteori og nyttemaksimering
I analysane av datamaterialet frå Swat-undersøkingane brukte Barth spelteori (Game Theory) for å forklara handlingane til dei ulike aktørane. Det var nytt og ikkje heilt uproblematisk i eit humanistisk fag som sosialantropologi. Han vart seinare skulda for å vera positivist, eit skjellsord for mange, men både Fredrik Barth sjølv og andre har tilbakevist dette. Barth såg på nyttemaksimering, som økonomane er opptekne av, på ein meir pragmatisk måte: menneska prøver å gjera det beste ut av situasjonen uansett kvar dei er.

Drakamp UiO og Etnografisk museum
I Norge var det drakamp mellom UiO og Etnografisk museum og Fredrik Barth valde til slutt eit tilbod frå det nye Universitetet i Bergen (oppretta i 1946), der han bygde opp sosialantropologi-studiet og til slutt vart professor. Han hadde både før og etter mange tilbod i utlandet, men valde Norge som base. Det var likevel Oslo som var "heime", og då professoratet ved Etnografisk museum vart ledig i 1973 søkte han stillinga og fekk den. Då hadde han nokre år tidlegare treft Unni Wikan, som student hjå han, og dei to vart eit par. Dei arbeidde mykje i lag i tida etter at dei vart gifte.

Kurdistan, Swat, Iran, Darfur, Ny-Guinea, Bali, Bhutan..
I tillegg til studiar i Kurdistan og Swat, gjennomførte Fredrik Barth feltstudiar i Iran (nomadane bassier), Darfur (Sør-Sudan), Ny-Guinea, Bali og i Bhutan. Han har omfattande publiseringar;  både monografiar og artiklar i tillegg til bokkapittel og redigering av bøker.

Watching and wondering
Det som kjenneteikna Fredrik Barth var den nysgjerrige haldninga kombinert med ei entreprenør-and, ei humanistisk og medmenneskeleg innstilling og ei usvikeleg tru på observasjonar som grunnlaget for analysar og teoriar. Det siste tok han med seg frå naturvitskapen, og var nok også medverkande til positivist-stempelet han av og til fekk. Men Fredrik Barth meinte at berre gjennom observerasjonar kan ein danna seg bilete av samanhengar og "system". Han forkasta ideane om eit grunnleggjande system og samfunnsordning på førehand, og var sterk talsmann for at "vegen blir til mens ein går" - dvs. at teoriar må avleiast av observasjonar. Her er Barth meir i arven frå Aristoteles enn Platon.

Eit typisk utsagn var ein kommentar han kom med til Ottar Brox, som studerte under han. Brox hadde skrive at "samfunnet gjer at ..." og Barth svarte raskt at "samfunnet" gjer ingenting, det er aktørane som handlar..

Teoribidraget
Det intelletuelle prosjektet til Fredrik Barth blir omtalt slik av Edvard Hviding og Harald Tambs-Lyche:
Han spør hvordan vi best kan finne en tilnærming til samfunnsanalyse som er generell nok til å omfatte de fleste former for menneskelig handling, og samtidig spesifikk nok til til å ta inn den praktisk talt endeløse variasjonen som skyldes særpreget hos individer og situasjoner.

Han trudde altså ikkje på ein "grand theory", men var meir oppteken av variasjonen. Teoribidraga hans er først og fremst uttrykte i bøkene Model of Social Organization og Cosmologies in the Making. Her lanserer han begrepet generativ prosessanalyse, og transaksjonsanalyse, begge begrep som er vanskelege å forklara for ikkje-antropologar. Også ein god formidlar som THE blir litt fanga av akademisk spinn når han skal prøva å forklara dei sentrale ideane. I det heile var Fredrik Barth mindre oppteken av teoriar anna enn som som passande verktøy til å analysera observasjonar. Sosial former som struktur, samfunn og system var for Barth aggregerte (bi)produkt av vilja handlingar frå enkeltmenneske.

mandag 23. desember 2013

The Good Earth - Den gode jord

Dette er boka Sylvi Listhaug og Jan Tore Sanner bør lesa i julehelga. Ja, den bør i grunnen lesast av heile regjeringa. Den handlar om verdien av (mat-)jorda og er like aktuell i dag som då den kom ut i 1931.

Pearl S. Buck
Forfattaren Pearl S. Buck (Sai Zhenzhu var hennar kinesiske namn) budde mesteparten av av dei første 30 åra av livet i Kina ettersom ho var dotter til misjonærar. Ho hadde såleis inngåande kjennskap til landet og miljøet ho skildra i dei tre bøkene som utgjer Den gode jord-trilogien.

Wang Lung
Bøkene handlar om den fattige bonden Wang Lung som sakte, men sikkert arbeider seg opp til stor godseigar. Han startar med ein liten åkerlapp og sidan han var så fattig, var ein slave det einaste alternativet for giftarmål. Faren avtalte med godseigaren i området og Wang Lung gjekk av stad for å henta si tilkommande kone, O-lan. Faren meinte det var viktig at ho ikkje var pen å sjå på for det ville distrahera han frå å arbeida hardt. Og O-lan var ikkje spesielt pen, og det gjorde i grunnen ikkje noko for Wang Lung, men den største skuffelsen var at ho hadde store føter.. I Kina skulle jenter ha bittesmå føter og dei vart snørte saman tidleg for å oppnå det idealet.

Frå aukande velstand til nesten død
Familien til Wang Lung vaks raskt og han hadde snart tre barn; to gutar og ei jente. Men så slo veret seg vrangt og det vart uår og hungersnaud. Familien stod i fare for å svelta i hel og måtte dra sørover til ein av byane der mora og barna tigga medan Wang Lung sprang med rickshaw i gatene. Først etter ein oppstand og storming og plyndring av den lokale rikmannen, hadde Wang Lung og familien nok pengar til å dra tilbake til jorda. Wang Lung var berre på rett stad til rett tid, det same var O-lan, og med mykje flaks fekk dei med seg både pengar og smykke nok til å etablera seg på nytt.

Frå fattig bonde til rik mann
Wang Lung hadde halde på jorda, endå han og familien var på nippet til å svelta i hel. Og med pengar og edelsteinar frå "revolusjonen" i byen var han snar om å omsetja verdiane i meir jord. Han kjøpte jord av den lokale godseigaren som i sin ekstreme ekstravaganse og dekadanse hadde eit forbruk langt over inntektene og som dermed måtte selja jord for å finansiera eksessane.

Overgangen frå fattig til rik gjekk ikkje heilt utan problem for Wang Lung. Han tok etter ein del av skikkane på den tida og skaffa seg ei kone til, ei skikkeleg luksus-kone, med dei problema det førte med seg. Men trass i eit aukande forbruk og meir luksus, heldt han fast på ein ting: jorda måtte aldri seljast. Alt materielt kunne andre ta frå deg; jorda kunne dei aldri ta. Og jorda var den som til sist ga dei mat og velstand.

I bok nummer to ("Sons") og tre ("A House Divided") handlar det om korleis sønene etter kvart sel unna jorda og gradvis set alt over styr. Dei handlar stikk i strid med formaningane frå faren; det siste han seier til dei er at uansett kva dei gjer må dei aldri selja jorda.

Nobelprisen i litteratur
Pearl S. Buck fekk nobelprisen i litteratur for trilogien "The Good Earth" i 1938. Komitéen grunngav tildelinga slik:
By awarding this year's Prize to Pearl Buck for the notable works which pave the way to a human sympathy passing over widely separated racial boundaries and for the studies of human ideals which are a great and living art of portraiture, the Swedish Academy feels that it acts in harmony and accord with the aim of Alfred Nobel's dreams for the future.
Det er uråd å ikkje tenkja på Knut Hamsuns "Markens grøde" når ein les "Den gode jord". Grunntonen er den same: Tilbake til naturen og til jorda som grunnlaget for all velstand. Også "entreprenøren" som byggjer seg opp frå ingenting til velståande mann, er den same enten han heiter Isak Sellanrå eller Wang Lung.

Pearl S. Buck er kanskje ikkje like framstegs-fiendtleg som Hamsun i sine skildringar, men elles har bøkene veldig mykje til felles.

Bøkene er elles lesne på Kindle Paperwhite - ei interessant oppleving som eg skal skriva meir om seinare.

lørdag 7. desember 2013

"Car" 50 år

Jubileumsnummeret av Car - berre tilgjengeleg som
brukt eksemplar
Bil-bladet Car fylte 50 år i fjor. Eg er difor litt seint ute, men har nettopp skaffa meg (den utselde) jubileumsutgåva via eBay.

Bladet starta under tittelen Small Car and Mini Owner i 1962, men endra namn til Car tre år etter. Namneskiftet signaliserte også eit breiare perspektiv og ikkje berre små bilar.

Til jubileumsutgåva har dei kåra dei 50 beste bilane i perioden, og samla dei alle under eitt tak. Det er litt av ei samling!

Eg kan ikkje ta med alle 50 bilane her, men nøyer meg med 10 på topp:




Dette må vel vera den mest spektakulære samlinga
bilar i historia?
1. Porsche 911
2. BMW M3 (E30, den første)
3. McLaren F1
4. Golf GTI
5. Range Rover
6. Mini
7. Jaguar E-type
8. Lamborghini Countach
9. Ferrari 458
10. Nissan GT-R

Det kan ikkje ha vore enkelt å setja opp denne lista. Som med alle lister, vil det vera stor usemje om kven som skal vera med og kva plassering.

Car gir oss også dei 10 verste bilane i perioden 1962-2012:
1. Ssangyong Rodius (styggaste nokon sinne [men kva med Fiat Multipla?])
2. Pontiac Aztek 2000 (Walt sin bil i Breaking Bad)
3. Morris Ital ("The exact moment when the UK motor industry hit rock bottom!")
4. AMC Pacer (mest fjollete)
5. BMW 5 Gran Turismo (mest tåpelege nisje)
6. Cadillac Cimarron (verste "badge engineering")
7. Zimmer Golden Spirit (mest oppblåste)
8. Ford Pinto (farlegaste, pga. utforminga og plassering av bensintank)
9. Alfa Romeo Arna (største skam påført eit merkje)
10. DeLorean DMC-12 (største svindel)