Fredrik Barth - ein intellektuell biografi

Det beste med jula er etter mitt syn roen til å kunna lesa, og til å lesa samanhengjande. Thomas Hylland Eriksen har skrive ein biografi om den store sosialantropologen Fredrik Barth. Hylland Eriksen er sjølv professor i sosialantropologi ved Universitetet i Oslo og har Barth som eit av sine store førebilete. Det hindrar han heldigvis ikkje i å sjå på Fredrik Barth med eit kritisk blikk; derav undertittelen "ein intellektuell biografi".

Ein av dei store sosialantropologane internasjonalt
Fredrik Barth er kanskje kjent av dei fleste, men dei færraste veit kor stort namn han er i antropologi-verda. Han er ein av dei store internasjonalt, om me tel dei store på "ei genmodifisert hand", som THE uttrykkjer det. Det er kanskje litt typisk for akademikarar av Barths størrelse at dei er betre kjende internasjonalt enn i heimlandet. Likevel må han reknast som den moderne sosialantropologien sin far her til lands. Men i motsetning til THE vart han aldri professor ved UiO, men ved Etnografisk museum i Oslo i staden. Det var eit miljø i opposisjon og "krig" med UiO, som dessverre er ganske vanleg i akademia. THE kommenterer lakonisk at grunnen til at det ikkje er fleire mord i akademia er at forskarar først og fremst er tenkjande menneske, ikkje handlande..

Feltundersøking i Swat-dalen
Mellom antropologar heiter det seg at desse kan skiljast i følgjande grupper: dei som har gjennomført ei feltundersøking, dei som har gjennomført to, og Fredrik Barth.
FB gjorde den første feltundersøkinga i Kurdistan i grenseområda Irak/Tyrkia i 1951. Men det var arbeidet blant pashtunarar i Swat-dalen i Pakistan som for alvor gjorde han kjend og som opna nye dører. Swat-dalen er kjend også i dag for grenseområda til Afghanistan og for Taliban-innflytelse. Dei fleste har høyrt om modige Malala Yousafzai som nettopp kom frå denne dalen og som utfordra det fundamentalistiske miljøet og kjempa for jenter sin rett til utdanning.

FB gjennomførte feltundersøkingane i Swat-dalen i løpet av eit halvt år. Typisk for han var at feltundersøkingane var kortvarige. Der andre antropologar brukte fleire år, fekk FB med seg det viktige på nokre månader. Det betyr ikkje at han var overflatisk, men at han hadde ei unik evne til å setja seg raskt inn i andre levemåtar. I Swat-dalen var problemstillinga hans studium av politiske prosessar i eit komplekt samfunn utan sentral politisk styring. I 1954 var Swat og områda rundt framleis utan sentral kontroll og styrte av lokale fyrstar (wali-ar). Barth måtte først ha godkjenning frå Pakistan og deretter frå den lokale walien.

Spelteori og nyttemaksimering
I analysane av datamaterialet frå Swat-undersøkingane brukte Barth spelteori (Game Theory) for å forklara handlingane til dei ulike aktørane. Det var nytt og ikkje heilt uproblematisk i eit humanistisk fag som sosialantropologi. Han vart seinare skulda for å vera positivist, eit skjellsord for mange, men både Fredrik Barth sjølv og andre har tilbakevist dette. Barth såg på nyttemaksimering, som økonomane er opptekne av, på ein meir pragmatisk måte: menneska prøver å gjera det beste ut av situasjonen uansett kvar dei er.

Drakamp UiO og Etnografisk museum
I Norge var det drakamp mellom UiO og Etnografisk museum og Fredrik Barth valde til slutt eit tilbod frå det nye Universitetet i Bergen (oppretta i 1946), der han bygde opp sosialantropologi-studiet og til slutt vart professor. Han hadde både før og etter mange tilbod i utlandet, men valde Norge som base. Det var likevel Oslo som var "heime", og då professoratet ved Etnografisk museum vart ledig i 1973 søkte han stillinga og fekk den. Då hadde han nokre år tidlegare treft Unni Wikan, som student hjå han, og dei to vart eit par. Dei arbeidde mykje i lag i tida etter at dei vart gifte.

Kurdistan, Swat, Iran, Darfur, Ny-Guinea, Bali, Bhutan..
I tillegg til studiar i Kurdistan og Swat, gjennomførte Fredrik Barth feltstudiar i Iran (nomadane bassier), Darfur (Sør-Sudan), Ny-Guinea, Bali og i Bhutan. Han har omfattande publiseringar;  både monografiar og artiklar i tillegg til bokkapittel og redigering av bøker.

Watching and wondering
Det som kjenneteikna Fredrik Barth var den nysgjerrige haldninga kombinert med ei entreprenør-and, ei humanistisk og medmenneskeleg innstilling og ei usvikeleg tru på observasjonar som grunnlaget for analysar og teoriar. Det siste tok han med seg frå naturvitskapen, og var nok også medverkande til positivist-stempelet han av og til fekk. Men Fredrik Barth meinte at berre gjennom observerasjonar kan ein danna seg bilete av samanhengar og "system". Han forkasta ideane om eit grunnleggjande system og samfunnsordning på førehand, og var sterk talsmann for at "vegen blir til mens ein går" - dvs. at teoriar må avleiast av observasjonar. Her er Barth meir i arven frå Aristoteles enn Platon.

Eit typisk utsagn var ein kommentar han kom med til Ottar Brox, som studerte under han. Brox hadde skrive at "samfunnet gjer at ..." og Barth svarte raskt at "samfunnet" gjer ingenting, det er aktørane som handlar..

Teoribidraget
Det intelletuelle prosjektet til Fredrik Barth blir omtalt slik av Edvard Hviding og Harald Tambs-Lyche:

Han spør hvordan vi best kan finne en tilnærming til samfunnsanalyse som er generell nok til å omfatte de fleste former for menneskelig handling, og samtidig spesifikk nok til til å ta inn den praktisk talt endeløse variasjonen som skyldes særpreget hos individer og situasjoner.

Han trudde altså ikkje på ein "grand theory", men var meir oppteken av variasjonen. Teoribidraga hans er først og fremst uttrykte i bøkene Model of Social Organization og Cosmologies in the Making. Her lanserer han begrepet generativ prosessanalyse, og transaksjonsanalyse, begge begrep som er vanskelege å forklara for ikkje-antropologar. Også ein god formidlar som THE blir litt fanga av akademisk spinn når han skal prøva å forklara dei sentrale ideane. I det heile var Fredrik Barth mindre oppteken av teoriar anna enn som som passande verktøy til å analysera observasjonar. Sosial former som struktur, samfunn og system var for Barth aggregerte (bi)produkt av vilja handlingar frå enkeltmenneske.