Kapitalismens historie

Den som går ned i Bitcoins kaninhol risikerer også å bli meir enn gjennomsnittleg interessert i tradisjonell økonomi, særleg pengeteori (monetær teori/økonomi). Jürgen Kockas "Kapitalismens historie" handlar rett nok ikkje om pengeteori, men er likevel interessant som ein gjennomgang av kapitalisme-begrepet i kjølvatnet av finanskrisa i 2008.

Jürgen Kocka er professor ved Freie Universität Berlin og kjend sosialhistorikar. Han har mellom anna motteke både Leibnitz- og Holberg-prisen for forskinga si. "Kapitalismens historie" kom ut i 2014, og vart omsett til norsk i 2018. Blogginnlegget her er meir som ein straum av tankar ("stream of consiousness") enn eit referat av boka.

The end of history
Kocka startar med Sovjetunionens fall og det mange oppfatta som kapitalismens endelege seier. Dette var ein historisk endestasjon; demokrati pluss kapitalisme hadde vist seg som det suverene systemet. Den amerikanske statsvitaren Francis Fukuyama var ein av dei som tydelegast framførte denne bodskapen, særleg i boka "The End of History" i 1989.

Men finanskrisa viste oss at så enkelt var det kanskje ikkje likevel. Det kapitalistiske systemet viste store svakheiter, og mellom anna Kina viste tydeleg at eit kapitalistisk system ikkje var avhengig av eit demokrati for å fungera godt.

Begrepet "kapitalisme" var omstridt og rekna for polemisk, og difor lite brukt. Det var først i siste halvdel av 1800-talet det begynte å bli brukt meir, først i på fransk og seinare på tysk. Karl Marx brukte til dømes nesten ikkje begrepet, men skreiv om den kapitalistiske produksjonsmåten.

Tre store
Marx (1818-1883) er sjølvsagt ein av dei store når kapitalismens historie skal skrivast. Han skreiv først og fremst om industrikapitalisme, med kjenneteikn som marknad, grenselaus akkumulasjon, spenningsforholdet mellom eigarar og arbeidarar og om dynamikken i det kapitalistiske systemet. 

Ein annan viktig vitskapsmann som skreiv mykje om kapitalismen, er Max Weber (1864-1920). Weber knytte kapitalismen til modernisering. Som Marx meinte han at kapitalismen som prinsipp ville breia om seg og får innflytelse på langt fleire område enn dei økonomiske. Han var kritisk til utviklinga og frykta at den kapitalistiske utviklinga ville føra til ein uunngåeleg irrasjonalitet i spennet mellom allment begjær og det økonomiske begjæret. Han frykta også at tiltakande byråkratisering vil føra til eit tilstivna system.

Den tredje store vitskapsmannen innan kapitalismeforsking er Joseph Schumpeter (1883-1950), austerriksk økonom som flytta til USA og vart professor ved Harvard. Schumpeter definerte kaptialisme slik: "Kapitalisme er den form for privat eigedoms-økonomi der innovasjonar blir gjennomfrte med lånte pengar, noko som generelt [...] føreset kredittdanning.". Sambandet mellom kreditt og innovasjon var sentralt hjå Schumpeter. 

Historisk utvikling av kapitalismen
Handelskapitalisme går langt tilbake i tida. Frå rundt 1500 blir det meir fart i utviklinga, særleg med begynnande kolonialisme. Finanskapitalismen startar på 1700-talet med etablering av børsar og utvikling av finansielle produkt og tenester. 

- kolonialisering

- finanskapitalisme (framvekst av bankar, børsar og andre finansinstitusjonar)

- industrialisering 

- frå til "eigar"- til "direktør"-kapitalisme (profesjonalisering av bedriftsleiing)
det blir eit skilje mellom eigar/kapitalist og den som driv verksemda

Frå 1870/80-åra ein stadig meir aktiv stat.
- toll, subsidiar, kolonialisering, . off. utg. utgjorde stadig meir av nasjonalproduktet
- framvekst av velferdsstaten
- verdskrigen forsterka denne trenden
- den økonomiske krisa i mellomkrigstida forsterka ytterlegare staten sin rolle

1950-1975: Høgdepunktet for den organiserte kapitalismen
- "blandingsøkonomi"

Trenden snur i midten av 1970-åra
- økonomisk krise
- masse arbeidsløyse
- "stagflasjon": inflasjon + arbeidsløyse
- i Norge "motkonjunkturpolitikk", "Kleppe. pakkar" 
- sterkt aukande globalisering (= auka konkurranse)
- "tidsånda" endra seg frå kollektivt til individuelt
- framvekst av februar kapitalismen 

Finansialisering (særleg frå 1970-åra og utover)
- kapitalismen blir eit mål i seg sjølv
der banken far var til for bedriftene, er av bedriftene til for banken (som investor)

- store konsern (t.d. GE og GM) etablerte eigne finansforetak som snart genererte meir inntekter enn kjerneverksem. 

- massiv gjeldsopphoping; både på bedriftsnivå og nasjonalt 

Men ei omfattande nedbygging av velferdsstaten pga. nyliberalisme fann eigentleg ikkje stad, bortsett frå USA og Storbritannia. Men ei omfattande deregulering fann stad.

Finanskrise og Korona-krise
Mantraet om at marknader er sjølvstendige og sjølvregulerande, fekk ein alvorleg knekk med finanskrisa i 2008. Også tidlegare hadde styresmaktene intervenert med ulike redningsaksjonar (i USA i 1998, 2001 og 2004).

Det er vanskeleg å finna dei rette tiltaka og balansen mellom deregulering og overregulering. Me manglar framfor alt tiltak på overnasjonalt nivå. Utviklinga i Kina har vist at kapitalismen kan blomstre under mange ulike styresett og er ikkje avhengig av eit demokrati. Statleg intervensjon og styring hit nødvendig for at kapitalismen skal oppstå, utvikla seg og bli levedyktig.

Med finanskrisa i 2008 og finansielle redningsaksjonar etter Korona-krisa, blir det stadig meir klart at me har fått eit system der gevinstar blir privatiserte medan tap blir sosialiserte. Samfunnet har vorte garantisten mot tap, og det er i dette lyset ein må sjå den paradoksale utviklinga etter nedstenginga i vår over heile verda: aksjekursane går mot ATH (All Time High) medan realøkonomien har fått ein alvorleg knekk. Staten seier eigentleg til investorar at framtidige stortap blir dekka, det er berre å peisa på.

Eg skuldar å gjera merksam på at det siste avsnittet ikkje er henta frå boka til Jürgen Kocka, for boka hans kom i 2014, lenge før Covid-19. Men eg er rimeleg sikker på at han ville ha skrive noko liknande om han hadde fått med seg hendingane det siste halvåret.